Amazonki: legendarne wojowniczki mitologii greckiej. Czy istniały naprawdę?

Jeśli chodzi o Amazonki mitologia grecka przedstawia je jako zacięte wojownicze kobiety, zamieszkujące ziemie wokół i poza Morzem Czarnym. Najwięksi greccy bohaterowie udowadniali swoje męstwo, pokonując groźne królowe Amazonek w kilku słynnych mitach. W jednym z nich Tezeusz, mityczny założyciel Aten, walczył i pokonał Amazonkę Antiope. Herakles wyruszył na wykonanie swojej dziewiątej pracy z rozkazem zdobycia pasa wojennego, który nosiła królowa Amazonek Hippolita. W legendarnej wojnie trojańskiej, najlepszy grecki wojownik Achilles i zuchwała Amazonka Pentezylea walczyli wręcz na polu bitwy.

Znane Grekom jako "równe mężczyznom", Amazonki były uważane za równie odważne i zdolne do walki co mężczyźni. W greckiej sztuce i literaturze, Amazonki były niezmiennie przedstawiane jako dzielne i piękne, ale zawsze uzbrojone i niebezpieczne. Zanim Homer napisał Iliadę (około 700 r. p.n.e.), każdy grecki mężczyzna, kobieta, chłopiec i dziewczynka znali ekscytujące opowieści o Amazonkach.

Greccy artyści tworzyli niezliczone obrazy Amazonek noszących spodnie, jeżdżących na koniach, strzelających z łuków, wymachujących toporami, ciskających włóczniami, walczących i ginących heroicznie. Amazonki były popularnym tematem wykonywanej na zamówienie ceramiki, jak również publicznych rzeźb. Żywe sceny przedstawiające wojowniczki w trakcie walki zdobiły budynki i świątynie. Dla miłośników greckich mitów, mogą się one wydawać równie urojone jak hydra czy Pegaz. A zatem, jeśli tematem naszej dyskusji są Amazonki, czy istniały one naprawdę? Archeolodzy znajdują na to przekonujące dowody.

Wschodnie pochodzenie Amazonek

Ostatnie archeologiczne odkrycia grobów z V wieku p.n.e. sugerują, że na opowieści Greków o Amazonkach wpływ miało życie prawdziwych koczowniczych jeźdźców z Eurazji. W greckich mitach Amazonki korzystały z aktywnego życia na świeżym powietrzu, wolności seksualnej, polowań i działań wojennych. Te same cechy można było zaobserwować wśród ludów, które wędrowały po Scytii. Była to starożytna grecka nazwa ogromnego terytorium rozciągającego się od Morza Czarnego na wschód, aż po Mongolię.

Okupujący te ziemie Scytowie byli nomadami, którzy pojawili się tam już w IX w. p.n.e. Ich kultura rozprzestrzeniła się na całą Azję, od terenów Ukrainy po Syberię. Grecy po raz pierwszy zetknęli się ze Scytami, których życie koncentrowało się na jeździectwie i łucznictwie, w VII w. p.n.e., kiedy to Grecy zaczęli zakładać kolonie wokół Morza Czarnego.

Wraz z poszerzaniem się wiedzy Greków o Scytii, opisy i obrazy Amazonek w sztuce i literaturze nabrały bardziej realistycznych szczegółów, odzwierciedlających rzeczywiste zwyczaje i ubiór stepowych nomadów, w tym także ich koni i broni. Około 450 roku p.n.e. Herodot i inni pisarze opisywali, jak kobiety Scytii walczyły u boku mężczyzn na koniach, podobnie jak legendarne wojowniczki z mitu. Starożytni historycy greccy i rzymscy donosili, że Cyrus II Wielki, Aleksander Wielki i rzymski generał Pompejusz napotkali na wschodnich ziemiach kobiety podobne do Amazonek.

Dowody archeologiczne z grobów scytyjskich pokazują stopień równości płci, który zaskoczyłby Greków. W Grecji żony i córki były zazwyczaj przetrzymywane w domach, tkając i opiekując się dziećmi. W przeciwieństwie do nich, wędrowni jeźdźcy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety prowadzili trudne życie w surowym otoczeniu. Będące pierwowzorem dla Amazonki plemię zawsze było w ruchu, szukając nowych pastwisk dla koni, polując, rabując i walcząc z wrogami. Każdy członek, mężczyzna i kobieta, młody i stary, przyczyniał się do obrony grupy i zapewnienia jej przetrwania. Nie tylko logiczne, ale i konieczne było szkolenie zarówno dziewcząt, jak i chłopców do jazdy konnej, strzelania strzałami, polowania i walki. Ten styl życia sprzyjał równości. Dla nomadów, elementem wyrównującym szanse kobiet było kluczowe połączenie koni z łucznictwem. Jadąc okrakiem na szybkim koniu, kobieta z łukiem jest równie niebezpieczna jak mężczyzna.

Egalitarny styl życia Scytów różnił się mocno od osiadłego, rolniczego stylu życia Greków. Fakt, że kobiety mogły być równe mężczyznom, wzbudzał sprzeczne uczucia. Pomysł ten był zarówno fascynujący, jak i przerażający, stanowiąc inspirację dla ekscytujących opowieści o barbarzyńskich kobietach, które były równie odważne i sprawne w walce jak mężczyźni. Wydaje się, że w swoich mitach o odważnych Amazonkach, Grecy pozostawili sobie bezpieczną przestrzeń do zgłębiania idei równości płci, niemożliwego do spełnienia marzenia w ich własnym paternalistycznym społeczeństwie, w którym mężczyźni dominowali i kontrolowali kobiety.

Amazonki - od bitwy po grób

W latach 40. ubiegłego wieku archeolodzy badający scytyjskie obszary na Ukrainie, w południowej Rosji, na Kaukazie i w Azji Środkowej wydobyli kopce grobowe zwane kurganami. Gdy znaleźli szczątki ludzkie z bronią, założyli, że zmarły musi być mężczyzną. Pojawienie się testów DNA dowiodło, że te założenia są błędne. Około 300 szkieletów, niektóre z bliznami bojowymi, zostało zidentyfikowanych jako żeńskie. Podobnie jak scytyjscy mężczyźni, kobiety te zostały pochowane z kołczanami, toporami, włóczniami i końmi. Dalsze badania nad kulturą Scytów ukazały ich egalitarny sposób życia. Jako część koczowniczego plemienia konnych łuczników, wszystkie dzieci (zarówno synowie, jak i córki) od najmłodszych lat uczyły się jeździć na koniach i strzelać z łuku. Niezależnie od płci, Scytowie nosili również podobne ubrania. Wszyscy ubrani byli w tuniki i spodnie, co ułatwiało wszystkim polowanie i jazdę konno.

Kości i pochówki Amazonek

Rozwój nauki w zakresie badania ludzkich szczątków zgłębił badania nad Scytami i uwydatnił pełne niuansów spojrzenie na ich kulturę i obyczaje związane z pochówkiem. Wczesne wykopaliska scytyjskich kopców grobowych, znanych jako kurgany, w latach 40. XX wieku ujawniły szkielety pochowane z włóczniami, toporami, strzałami i końmi. Szczątki te zostały wcześniej zidentyfikowane jako męskie, ale kilkadziesiąt lat później pojawienie się badań DNA ujawniło, że nie wszystkie szczątki należały do mężczyzn. Wiele z nich było kobietami.

Około jednej trzeciej scytyjskich kobiet odnalezionych do tej pory w miejscach pochówku zostało pochowanych z bronią. Ich kości noszą ślady ran bojowych, takich jak potrzaskane żebra, pęknięte czaszki i złamane ręce. W 2017 r. archeolodzy znaleźli w Armenii szkielet kobiety z grotem strzały w kości udowej oraz ślady innych obrażeń odpowiadających działaniom wojennym.

Ostatnie odkrycia jeszcze bardziej ugruntowały teorię, że wojowniczki wśród scytyjskich i innych stepowych kultur odgrywały istotną rolę w greckich mitach o Amazonkach. Pod koniec 2019 roku archeolodzy pracujący w Woroneżu w Rosji, odkryli grób zawierający ciała czterech kobiet. Najmłodsza z nich była nastolatką, a najstarsza miała między 30 a 40 lat. Najstarsza została pochowana z bronią i wyszukanym nakryciem głowy. Inna kobieta, około dwudziestoletnia, pochowana została w pozycji jeźdźca konnego. Analizy sugerują, że szczątki te należą do osób żyjących w IV w. p.n.e. A to miejsce w zachodniej Rosji znajduje się na terenie, na którym Grecy mogli napotkać Scytów.

Nowe znaleziska obalają starsze teorie na temat tego, jak narodziły się opowieści o Amazonkach w kulturze greckiej. Jedna z nich sugerowała, że tylko wyobraźnia doprowadziła do stworzenia Amazonek, wyłącznie po to, by mogły one zostać zabite przez greckich bohaterów. Inni twierdzili, że mity te wyrażają nienawiść i strach przed kobietami, które muszą zostać stłamszone przez mężczyzn. W tym dawnym sporze Amazonki istniały w legendzie tylko po to, by mogły zostać pokonane, a status heroicznego wojownika nie był przeznaczony dla kobiet.

Prawdą jest, że w mitach greckich obce Amazonki zawsze były pokonywane przez greckich bohaterów. Ale przecież Grecy chcieli słuchać opowieści o swoich bohaterach, jako ostatecznych zwycięzcach. Lecz w każdym micie Amazonki były przedstawiane jako równe bohaterom w odwadze i waleczności. Bohaterowie poszukujący chwały potrzebują potężnych przeciwników do pokonania. Nie ma żadnego honoru w zabiciu słabego wroga. W związku z tym, greckie malowidła na wazie przedstawiające bitwy z Amazonkami są nasycone napięciem. Amazonki walczą i umierają dzielnie, a niektóre z nich nawet zabijają greckich wojowników.

Archeologia na tropie Amazonek

Legendarne wojowniczki naprawdę istniały w regionach, w których starożytni Grecy lokalizowali Amazonki, a dowody na to pojawiają się od lat. Pod koniec 2019 roku naukowcy z rosyjskiego Instytutu Archeologii dokonali przełomowego odkrycia w obwodzie Woroneżskim w zachodniej Rosji. W miejscu pochówku znajdowały się cztery scytyjskie wojowniczki w wieku od około 13 do ponad 40 lat, które walczyły, żyły i zginęły na stepach zachodniej Rosji około 2300 lat temu. Część grobowca została splądrowana, ale pochówki dwóch kobiet były nienaruszone. Wydaje się, że jedna z nich zmarła w wieku ok. 25 lat. Jej ciało pochowano z ugiętymi nogami, w pozycji kobiety jeżdżącej konno, z dwoma włóczniami obok. Nienaruszone było również ciało najstarszej kobiety, której czaszkę nadal zdobiło ceremonialna nakrycie głowy zwane calathos. W ostatnim dziesięcioleciu w regionie znaleziono pochówki 11 innych uzbrojonych kobiet z tej samej epoki. W każdym z nich odnaleziono dowody na to, że otrzymały one takie same obrzędy pogrzebowe jak mężczyźni.

Amazonki - fakty i fikcja

Amazonki nie były tylko czystym wymysłem fantazji i archeologia tego dowiodła. Podobnie inne błędne wyobrażenia o Amazonkach mogą zostać odrzucone. Jednym z najsłynniejszych "zwyczajów" Amazonek było to, że rzekomo obcinały jedną pierś, aby móc wyciągać łuk. Ten fałszywy "fakt" utrwalał się od ponad 2500 lat.

Stwierdzenie to pojawiło się po raz pierwszy w 490 r. p.n.e., kiedy to patriotyczny grecki historyk Hellanikos próbował stworzyć greckie znaczenie dla obcego słowa Amazonka. A zatem skąd nazwa Amazonki według niego? Słowo to nie było określeniem greckim, ale "mazon" brzmiało trochę jak słowo oznaczające pierś, natomiast 'a' oznaczało "bez" w języku greckim. Hellanikos zaproponował więc, aby nazwa ta wskazywała na to, że Amazonki usuwały sobie pierś, aby mogły sięgać po łuk. Jego twierdzenie nie tylko zostało odrzucone przez innych Greków z jego czasów, ale też żaden starożytny artysta nigdy nie zaakceptował tego pomysłu. Wszystkie Amazonki w sztuce greckiej i rzymskiej pojawiają się z nienaruszonymi obiema piersiami. A w praktyce, łuczniczkom w niczym nie przeszkadzają ich piersi.

Innym utrzymującym się przekonaniem głoszonym przez starożytnych Greków było to, że Amazonki były plemieniem nienawidzących mężczyzn, dominujących kobiet, które zniewalały mężczyzn i okaleczały, zabijały lub odrzucały małych chłopców. Ten pogląd powstał prawdopodobnie dlatego, że Grecy ciemiężyli swoje własne kobiety. Zgodnie z ich logiką, jeśli kobiety były silne i niezależne, to mężczyźni musieli być słabeuszami zmuszonymi do poddania się im. Niektóre źródła jednak wychwalają Amazonki. Homer użył terminu określającego Amazonki, który tłumaczy się jako "równe mężczyznom". A wielu greckich poetów nazywało legendarne wojowniczki "kochającymi mężczyzn".

Niektórzy współcześni uczeni sugerują, że Amazonki były kobietami, które zrezygnowały z macierzyństwa, by zostać wojowniczkami. Ten pomysł podważają greckie wykazy pokoleń Amazonek, wszystkie oparte na liniach od strony matki. Co więcej, Grecy opisywali wojownicze Amazonki żywiące swoje dzieci mlekiem klaczy. Błędny pogląd o braku matek wśród Amazonek jest dodatkowo obalany przez groby prowadzących koczowniczy tryb życia łuczniczek jeżdżących konno, których prawdziwe życie inspirowało greckie opowieści o Amazonkach sprzed 2500 lat. Obok zakopanych z bronią szkieletów wojowniczek archeolodzy znaleźli niemowlęta i dzieci. Wojownicze kobiety na pewno były także matkami.

I wreszcie, wielu współczesnych uczonych zakłada, że Amazonki były czysto greckim wynalazkiem. Jednak badania pokazują, że wojownicze kobiety z rozległych stepów Azji Środkowej miały również wpływ na inne starożytne kultury, które zetknęły się z scytyjskimi nomadami. Przygodowe opowieści i relacje historyczne o wojowniczkach na wzór Amazonek pojawiły się w Egipcie, Persji, na Kaukazie, w Azji Środkowej, Indiach, a nawet w Chinach.

Amazonki - ranne wojowniczki

Grecy otaczali się wizerunkami potężnych Amazonek w scenach bitewnych na malowanej ceramice i fryzach świątynnych, ale postaci "Rannej Amazonki" były również popularne wśród rzeźbiarzy. "Ranna Amazonka" przedstawia ranną wojowniczkę, która wycofała się z walki. Jedna z takich rzeźb ukazuje na przykład kołczan wiszący bezużytecznie pod jej ramieniem. Chiton Amazonki, spięty na drugim ramieniu opada, odsłaniając obie piersi. Jej wyraz twarzy nie zdradza bólu, co prawdopodobnie zrobiło wrażenie na Grekach ze względu na jej stoicyzm.

Egalitarne ideały Amazonek

Amazonki były po części wzorowane na prawdziwych ludziach, co potwierdzają badania literatury greckiej z okresu klasycyzmu. Żyjący w piątym wieku p.n.e. historyk Herodot, geograf Strabo z pierwszego wieku p.n.e. i inni nie mieli wątpliwości, że kobiety przypominające Amazonki rzeczywiście istniały i łączyli je z wojowniczkami Scytii z krwi i kości. W swoich 'Dziejach' Herodot wyjaśnił, jak grupa Amazonek z rozbitego statku bierze sobie miejscowych Scytów za kochanków. Scytowie proponują, by Amazonki zostały ich żonami i powróciły z nimi na ziemie swoich ojców. Kobiety odpowiadają:

'Nie możemy żyć z waszymi kobietami, bo my i one nie mamy tych samych zwyczajów. Strzelamy z łuków, rzucamy oszczepami i jeździmy na koniach... podczas, gdy wasze kobiety nie robią żadnej z tych rzeczy... Nie będziemy zatem potrafiły żyć z nimi w zgodzie. Ale jeśli chcecie zatrzymać nas jako swoje żony i być uznanymi za uczciwych mężczyzn, idźcie do swoich rodziców i odbierzcie od nich swoją część dóbr, a potem odejdźmy i zamieszkajmy sami'.

Scytowie przyjmują ofertę Amazonek. Wspólnie przenoszą się na nowe ziemie, gdzie Amazonki mogą kontynuować swoje tradycje razem z nowymi partnerami. Zobrazowanie Amazonek przez Herodota ukazuje wyważone spojrzenie na te niezależne kobiety.

Platon i Amazonki

Amazonki opisywał również słynny filozof Platon. Amazonki i scytyjskie kobiety występują w jego 'Prawach', dialogu o najlepszych sposobach wychowywania obywateli, aby byli przygotowani zarówno na pokój, jak i na wojnę. Platon postuluje, aby w idealnym państwie w wieku sześciu lat chłopcy i dziewczęta "mieli zajęcia z jazdy konnej, łucznictwa, rzucania oszczepem i strzelania z procy". Te działania wojskowe nie są typowymi umiejętnościami bojowymi tradycyjnych greckich żołnierzy. Lekcje te odzwierciedlają natomiast wiedzę zgromadzoną przez koczowniczych łuczników z Scytii, miejsca, które w czasach Platona (IV w. p.n.e.) słynęło z wojowniczych kobiet, które ruszały do walki razem z mężczyznami. Platon porównuje tych prawdziwych Scytów z Amazonkami z tradycji, aby pomóc sobie w sformułowaniu argumentu, że idealna edukacja opierałaby się na podobnym pojęciu równości:

'Mówię dalej, bez wahania, że taka sama edukacja w jeździectwie i gimnastyce powinna być przekazywana zarówno mężczyznom, jak i kobietom. Starożytna tradycja dotycząca Amazonek potwierdza mój pogląd'.

Platon precyzuje, że zagraniczni nauczyciele mieliby uczyć dzieci jeździć i strzelać strzałami w utworzonych w tym celu szeroko otwartych przestrzeniach. Zagwarantowanie tego, że dziewczęta będą "trenowane dokładnie tak samo jak chłopcy" w atletyce, jeździectwie i posługiwaniu się bronią oznaczałoby, że w nagłych wypadkach Greczynki mogłyby "chwycić łuki i strzały jak Amazonki i dołączyć do mężczyzn" w walce z wrogami.

Radykalne odejście Platona od tradycyjnych greckich ról płciowych było uzasadnione nie tylko starożytnymi opowieściami o Amazonkach. Filozof deklaruje, że "teraz wiemy na pewno, że jest mnóstwo kobiet... wokół Morza Czarnego, które jeżdżą na koniach i używają łuku i innej broni", tak jak mężczyźni. W ich kulturze, Platon kontynuuje, "mężczyźni i kobiety mają równy obowiązek rozwijania tych umiejętności". Razem, mężczyźni i kobiety łączą się, aby dążyć do "wspólnego celu i wkładać całą swoją energię w te same działania".

Platon utrzymuje, że tego rodzaju wzajemna współpraca i równe szkolenie są niezbędne do osiągnięcia sukcesu przez społeczeństwo. W istocie, nazywa każde państwo, które robi inaczej "głupim", ponieważ bez udziału kobiet "państwo rozwija tylko połowę swojego potencjału", podczas gdy przy tych samych kosztach i wysiłkach mogłoby "podwoić swoje osiągnięcia". Platon lubi też integracyjne, egalitarne podejście do słynnej umiejętności scytyjskich łuczników do strzelania strzałami z prawej lub lewej ręki. Taka zręczność jest kluczowa w walce z łukami i włóczniami, a "każdy chłopiec i dziewczyna powinni wyrobić sobie wszechstronność w posługiwaniu się obiema rękami".

Platon uznał też, że scytyjskie kobiety udowodniły, że możliwe i korzystne dla państwa jest podjęcie decyzji, że "w edukacji i wszystkim innym, kobiety powinny być na równi z mężczyznami i podążać tą samą drogą życia co mężczyźni".

Amazonki i marzenia o równości

Pomysł, że kobiety mogą być naprawdę równe mężczyznom, mógł być niepokojący dla starożytnych Greków, ale ta idea była jedną z tych, które uwielbiali kontemplować w mitach, sztuce, teatrze i filozofii. Zwłaszcza, że egalitarne ideały demokracji narodziły się w starożytnych Atenach, a dramatopisarze przedstawiali silne, niezależne kobiety w wielu popularnych sztukach. Mnóstwo mitów o Amazonkach dało greckim kobietom i mężczyznom możliwość wyobrażenia sobie równości płci.

W swoich mitach i w swoich "eksperymentach myślowych" Grecy przeplatali fantazyjną opowieść z faktami, aby stworzyć panoramiczny świat Amazonek, świat, który fascynuje do dziś. Wiele współczesnych bohaterek w dużym stopniu czerpie z cech Amazonek z mitologii greckiej. Katniss Everdeen, Buffy Pogromczyni Wampirów i Księżniczka Leia są ich posiadaczkami. Być może najbardziej bezpośrednią potomkinią Amazonek z nich wszystkich jest Wonder Woman, która jest wyobrażona jako Amazonka obdarzona darami i mocami od greckich bogów.

Wieczna walka o harmonię i równowagę między mężczyznami i kobietami wydaje się leżeć u podstaw większości opowieści o Amazonkach. To ponadczasowe, uniwersalne napięcie. Ich historie wciąż sugerują możliwość istnienia egalitarnych związków płciowych. Jeśli mogło się to zdarzyć w przeszłości, to nie jest to niemożliwe teraz.

Źródło: NationalGeographic.com:The fierce Amazons were more than just a myth—they were real