Historia i tajemnica Jeziora Aralskiego. Dlaczego musiało zaniknąć?

Jezioro Aralskie: jezioro czy morze?

Jezioro Aralskie niekiedy określano także nazwą Morze Aralskie, która odnosiła się do silnego zasolenia jego wód. Pod względem geologicznym zbiornik był jednak jeziorem, gdyż nie posiadał połączenia z oceanem. Jako pozostałość po prehistorycznym Oceanie Tetydy zaliczano go do rodzaju jezior reliktowych.

Jezioro Aralskie: dlaczego wyschło?

Gdzie jest Jezioro Aralskie? Zbiornik ten o powierzchni niemal 70 tys. km² był położony na pograniczu Uzbekistanu i Kazachstanu. Sąsiadował z pustyniami Kara-Kum i Kyzył-Kum. Jezioro zasilały rzeki Amu-daria i Syr-daria. Już w latach 30. XX wieku władze radzieckie zdecydowały, że wody tych dwóch rzek zostaną wykorzystane do nawadniania ogromnych plantacji bawełny założonych na terenach socjalistycznych republik Kazachstanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu.

Kanały masowo budowane w dorzeczach Amu-darii i Syr-darii miały zasilać wodą okoliczne pola, jednak szybko okazało się, że plan ten spalił na panewce. Projekt przeprowadzano niezgodnie z wszelkimi zasadami hydrologicznymi, przez co woda nie docierała do plantacji, lecz parowała i wsiąkała w glebę po drodze. Rzeki przestały także dopływać do swojego naturalnego ujścia, co spowodowało wysychanie Jeziora Aralskiego.

Od lat 60. poziom wód jeziora zaczął się systematycznie zmniejszać. Początkowo opadał o 20 cm rocznie, następnie o 50 cm, a w ostatnich dekadach niemal o 1 metr.

Władze ZSRR zdawały sobie sprawę z tego, że przez ich działania Jezioro Aralskie wyschnie. Nie powstrzymało ich to jednak od jeszcze większego poboru wody z zasilających je rzek. Dzięki zwiększonej irygacji upraw Uzbekistan stał się światowym liderem produkcji bawełny, lecz pozostałe skutki okazały się katastrofalne dla samego jeziora oraz ludności zamieszkującej jego brzegi.

Jezioro Aralskie: jak wygląda teraz?

Wyschnięte Jezioro Aralskie zamieniło się w pustynię o powierzchni 60 tys. km² nazywaną Aral-kum. Pozostałościami jego wód są cztery zbiorniki: jezioro Tuszczybas, Jezioro Północnoaralskie, basen południowo-zachodni oraz basen południowo-wschodni, który okresowo zanika. Wody tych akwenów cechują się silnym zasoleniem oraz zanieczyszczeniem nawozami i środkami ochrony roślin.

Na terenie pustyni, którą pozostawiło po sobie wyschnięte morze, żyje niewiele żywych organizmów. Jest to skutek dużej ilości soli oraz toksycznych substancji pochodzących z plantacji bawełny i ryżu.

Dawniej w basenie Jeziora Aralskiego prężnie rozwijało się rybołówstwo, które stanowiło źródło utrzymania dla setek tysięcy ludzi. Gdy wody zbiornika zaczęły gwałtownie opadać w latach 70., miasta położone nad dawnymi brzegami jeziora szybko się wyludniły.

Od lat 90. XX wieku władze Kazachstanu starają się przeciwdziałać dalszemu wysychaniu morza. W 2003 roku ukończono budowę tamy Kökarał, która oddziela północne wody akwenu od południowych. Dzięki zaporze poziom wód Jeziora Północnoaralskiego podniósł się, a jego brzeg zbliżył się o ponad 70 km do dawnego portowego miasta Aralsk. Do zbiornika powróciła również flora i fauna, co dało mieszkańcom nadzieję na odbudowę upadłej gospodarki rybnej.

Morze Aralskie w stanie zaniku wciąż utrzymuje się po południowej stronie. Procesy pustynnienia i parowania w tamtym rejonie są tak silne, że prawdopodobnie nie uda się ich już zatrzymać. Wyschnięcie południowej części dawnego jeziora wydaje się być zatem nieuniknione.

Jezioro Aralskie: ciekawostki

Jezioro Aralskie, a raczej powstała na jego miejscu pustynia jest wyjątkowo nieprzyjaznym miejscem. Często szaleją na niej burze piaskowe i solne, które poza pyłem niosą ze sobą także wiele toksycznych substancji. Kiedy zbiornik zaczął wysychać, wśród mieszkańców okolicznych miejscowości wzrosła zachorowalność na astmę, tyfus, białaczkę i gruźlicę. Zwiększył się także wskaźnik wad wrodzonych wśród noworodków.

Okolice Jeziora Aralskiego stanowią śmiertelne zagrożenie także z innego powodu. Dawniej na terenie położonej na nim Wyspy Odrodzenia znajdowały się radzieckie laboratoria, w których wytwarzana była broń biologiczna. Sowieci porzucili je w 1991 roku, pozostawiając za sobą jednak wiele pojemników z niebezpiecznymi zarazkami.

W 2002 roku amerykańska ekspedycja zneutralizowała ponad 100 ton wyhodowanego w laboratoriach wąglika. Nadal jednak istnieje możliwość rozprzestrzeniania się innych drobnoustrojów. W 2001 roku wody okalające Wyspę Odrodzenia wyschły, przez co swobodny dostęp mają do niej zwierzęta lądowe, które mogą zostać potencjalnymi nosicielami groźnych chorób zakaźnych.

Jezioro Aralskie jest także kojarzone z wrakami statków, które po opadnięciu wód ukazały się na jego dnie. Stanowią smutną pamiątkę po dawnej świetności wyschniętego morza.