Budowniczowie piramid wcale nie byli niewolnikami. Jak żyli starożytni Egipcjanie?

W tym artykule:

1. Kiedy żyli starożytni Egipcjanie?
2. Jak wyglądali starożytni Egipcjanie?
3. Jak mieszkali starożytni Egipcjanie?
4. Wierzenia Egipcjan
5. Życie w starożytnym Egipcie

Dziedzictwo starożytnego Egiptu przez niemal 2 tys. lat pozostawało ukryte pod pustynnym piaskiem. Dzięki pracy archeologów, dziś dysponujemy wiedzą, która rozświetla mroki odległej przeszłości i pozwala odpowiedzieć na wiele intrygujących pytań.

Zawdzięczamy im wynalezienie papirusu, który z dzisiejszej perspektywy stanowi kamień milowy w rozwoju cywilizacyjnym. Przypisuje się im jedne z najstarszych odkryć astronomicznych. Wynaleźli pierwszy zegar słoneczny, liczydło, wagę i studnię. Opracowali skuteczną metodę balsamowania zwłok. Osiągnięcia starożytnego Egiptu można mnożyć i mnożyć, ale dziś przyjrzymy się nie egipskim wynalazkom i odkryciom, a życiu mieszkańców tej niezwykłej pod każdym względem krainy.

Kiedy żyli starożytni Egipcjanie?

Mówiąc o starożytnych Egipcjanach, na myśli trzeba mieć cywilizację żyjącą równolegle z mezopotamską, która rozwinęła się w północno-wschodniej części Afryki, nad dolnym Nilem. W okresie predynastycznym, który trwał od VI do IV stulecia p.n.e. i poprzedzał powstanie państwa o scentralizowanej strukturze, na tym terenie istniało i rozwijało się wiele kultur. Ich przedstawiciele dotarli tam już pod koniec VII w. p.n.e., kiedy środowisko na ziemiach, które zamieszkiwali wcześniej zaczęło ulegać pustynnieniu.

Sztuka starożytnego Egiptu - cenne rzeźby, malarstwo i architektura

Sztuka starożytnego Egiptu należy do najbardziej charakterystycznych. Jak rozwijała się kultura i sztuka starożytnego Egiptu? Które skarby Nilu warto zobaczyć na własne oczy?

Ludność, która przybyła do doliny i delty Nilu rozpoczęła zagospodarowywanie tych terenów, prowadząc gospodarkę rolniczo-hodowlaną. Z czasem zaczęła rozwijać się wytwórczość kamieniarska i garncarska, a sami osadnicy nawiązali kontakty handlowe z mieszkańcami pobliskich terenów.

Ludy zasiedlające te ziemie zaczęli tworzyć dwa główne kręgi kulturowe: Górnego, który koncentrował się wokół doliny Nilu, i Dolnego Egiptu, skoncentrowanego wokół delty Nilu. Około 2850 roku p.n.e. nastąpiło zjednoczenie obu państw. Dokonał tego Menes, władca Górnego Egiptu. To wydarzenie należy uznać za faktyczny początek istnienia cywilizacji starożytnego Egiptu.

Z historycznego punktu widzenia, dzieje państwowości egipskiej należy dzielić na trzy okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Przedzielały je trzy okresy dezintegracji, nazywane Okresami Przejściowymi (Pierwszy, Drugi i Trzeci). W I stuleciu p.n.e. nastał okres schyłkowy. To czas dominacji asyryjskiej i perskiej. Gdy Aleksander Macedoński dokonywał swoich wielkich podbojów, w dziejach Egiptu nastał okres hellenistyczny. Upadek państwowości starożytnego Egiptu rozpoczął się w 31 r. p.n.e., kiedy wojska Oktawiana Augusta wkroczyły do kraju. W 30 r. p.n.e. Egipt był już rzymską kolonią.

Jak wyglądali starożytni Egipcjanie?

Opisując wygląd starożytnych Egipcjan, należy podkreślić, że dawny lud zamieszkujący krainę nad Nilem tylko w niewielkim stopniu przypominali współczesnych Egipcjan. W 2017 roku naukowcy z Parabon NanoLabs zbadali DNA pobrane z męskich zwłok znalezionych w mieście Abusir el-Meleq, pochowanych między 1380 rokiem p.n.e. a 425 rokiem n.e.

Kamień z Rosetty. Jego odkrycie miało ogromne znaczenie dla poznania kultury starożytnego Egiptu

Odczytanie egipskich hieroglifów przez setki lat było niemożliwe. Zmienił to dopiero kamień z Rosetty. Jaka była historia jego odkrycia?

Wykorzystując technikę kryminalistycznego fenotypowania DNA (która na podstawie analizy materiału genetycznego umożliwia określenie rysów twarzy i innych kluczowych cech wyglądu), badacze zdołali ustalić, że mężczyźni mieli cechy bliskowschodnie lub typowe dla mieszkańców rejonu Morza Śródziemnego. Czyli jasnobrązową skórę, oczy i włosy ciemnej barwy.

Zwyczaj zdobienia ciała był powszechnie praktykowany przez przedstawicieli wielu starożytnych cywilizacji. Egipcjanie ozdabiali swoje twarze makijażem. Warto podkreślić, że praktyka ta była powszechna nie tylko wśród kobiet, ale także w gronie mężczyzn i dzieci. Makijaż początkowo pełnił funkcję typowo praktyczną – chronił twarz przed oddziaływaniem promieniowania słonecznego. Z czasem zyskał wymiar religijny.

Egipcjanie nie znali cukru, a słodycze wyrabiali z owoców. Przeciętni mieszkańcy kraju zjadali dwa posiłki dziennie. Żywili się głównie rybami, drobiem, warzywami i owocami. Pili przede wszystkim wodę i mleko (choć znali już bardziej kaloryczne napitki, jak wino i piwo). Nie jest więc specjalnie zaskakujące, że przedstawiciele niższych warstw społecznych byli najczęściej szczupli.

Elity mogły pozwolić sobie na cztery posiłki dziennie, składające się z bardziej kalorycznych dań, a na ich stoły często trafiało jęczmienne piwo. Można zatem przypuszczać, że ich sylwetka była bardziej masywna. Należy jednak podkreślić, że w starożytnym Egipcie najbardziej pożądana była smukła, wysportowana sylwetka. Potwierdzają to świątynne reliefy, które niemal nie przedstawiają osób otyłych.

Jak mieszkali starożytni Egipcjanie?

Skoro mowa o zwykłych Egipcjanach i elitach starożytnej krainy, należy wspomnieć, że podobnie jak we współczesnym świecie, w egipskim społeczeństwie podziały społeczne były wyraźnie zarysowane. Domy zwykłych mieszkańców krainy nad Nilem wyraźnie różniły się od willi, w których mieszkały elity.

Zabytki Egiptu - najważniejsze obiekty i miejsca zachowane z czasów starożytnych

Zabytki Egiptu należą do najcenniejszych artefaktów antycznej historii. Które z nich warto zobaczyć na własne oczy? Poniżej wymieniamy najciekawsze zabytki Egiptu.

Większość Egipcjan mieszkała w prostych domach wybudowanych na planie prostokąta lub kwadratu. Budulcem była cegła mułowa, a glinę potrzebną do jej wytworzenia wydobywano z Nilu. Pokrycie dachowe robiono z gałęzi drzew. Takie budynki miały powierzchnię ok. 40 metrów kwadratowych i najczęściej dzielono je na cztery pomieszczenia.

Pierwsza izba, która witała gości, była najbardziej wystawna. Takie pomieszczenie zwykle zdobiła przynajmniej jedna kolumna, a w bogatszych domach – dwie kolumny. Jako najdroższe, najbardziej pożądane były kamienne podpory. Nie każdy mógł sobie na nie pozwolić. Większość Egipcjan zdobiła swoje domostwa drewnianymi kolumnami, które malowali w taki sposób, by przypominały granitowe.

Centralnym punktem egipskiego domu był pokój rodzinny, który służył domownikom zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. W środkowej części pomieszczenia ustawiano dużą platformę, umożliwiającą siedzenie i spanie.

Funkcja izby za pokojem rodzinnym była dostosowywana do potrzeb mieszkańców. Zazwyczaj była traktowana jako miejsce pracy lub magazyn. Ostatnim i jednocześnie najważniejszym pomieszczeniem w egipskim domu była kuchnia. Ta część zabudowy nie była zadaszona.

Warto wspomnieć, że mieszkające w egipskich domach wielopokoleniowe rodziny dzieliły swoje cztery kąty ze zwierzętami, zarówno domowymi (kot odstraszał gryzonie, a pies strzegł domostwa i/lub pomagał w polowaniach), jak i gospodarczymi.

Egipskie elity miały do dyspozycji znacznie większą przestrzeń życiową. Ich wille składały się nawet z kilkudziesięciu pomieszczeń, w których poza rodziną mieszkała także służba. Taki dom był otoczony ogrodem warzywnym, w którym znajdował się też niewielki zbiornik wodny, przeznaczony do hodowli ryb.

Wierzenia Egipcjan

Religia odgrywała niezwykle istotną rolę w starożytnym Egipcie. Ich wiara miała charakter politeistyczny, co oznacza, że czcili wielu bogów. Każdy ośrodek administracyjny miał swoje bóstwo. Zdaniem badaczy, w religii starożytnych Egipcjan występowało ponad 800 różnych bóstw.

Mieszkańcy krainy nad Nilem wyobrażali sobie bogów jako ludzi z głową zwierzęcia. Jednocześnie wyznawali też wiarę w półbogów, jednak tym istotom nie stawiali świątyń.

Sarkofag egipski. Jak starożytni Egipcjanie chowali swoich zmarłych?

Sztuka pogrzebowa starożytnego Egiptu do dziś budzi zachwyt. Jej symbolem jest m.in. bogato zdobiony sarkofag egipski. Jak powstawały te antyczne trumny?

Szczególne miejsce w wierzeniach starożytnego Egiptu zajmowało przekonanie o życiu po śmierci. Egipcjanie wierzyli, że zmarli wracają do życia. To dlatego zmarli byli balsamowani i grzebani ze szczególnym namaszczeniem, często z bogatym depozytem.

O ile religie starożytnego Egiptu nakazywały czcić wiele bóstw, to kilku bogów zajmowało w wierzeniach szczególnie wysoką pozycję, jak choćby Re, Ozyrys, Thot, Anubis czy Horus. Z religią były związane też symbole egipskie.

Życie w starożytnym Egipcie

Jak żyli starożytni Egipcjanie? Można powiedzieć, że ich codzienność była usystematyzowana i podlegała określonym prawom. W starożytnym Egipcie nie znano systemu monetarnego, więc wynagrodzeniem za pracę były określone dobra. W niektórych osadach osoby pracujące otrzymywały dom i wyżywienie. Ci, którzy stawiali na większą niezależność, hodowali zwierzęta.

Wbrew utrwalanemu przez lata poglądowi, niewolnictwo nie było podstawą egipskiej gospodarki. Oczywiście władcy korzystali z pracy przymusowych robotników, ale ci najczęściej byli jeńcami wojennymi. Egipcjanie wcielani do tych struktur musieli „zasłużyć sobie na to” ciężkim przestępstwem.

Niewolnicy wcale nie byli traktowani w barbarzyński sposób. Przykładem niech będą budowniczowie piramid, dla których organizowano stanowiska pierwszej pomocy. Mieli do dyspozycji punkty żywienia, mogli też korzystać ze szpitali, więc nie można stwierdzić, że ich los był trudniejszy niż przeciętnego Egipcjanina, wykonującego ciężką pracę.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.