Antysemicki patron Ursynowa? Julian Ursyn Niemcewicz oskarżał Żydów o spiskowanie przeciw Polsce
Czy Julian Ursyn Niemcewicz był antysemitą? Dlaczego w 1817 roku napisał paszkwil o Warszawie jako o Moszkopolis, rządzonym przez Żydów?
Spis treści:
- Antysemicki utwór Niemcewicza
- Spory o asymilację Żydów
- Judeo-Polonia, teoria spiskowa
- Żydzi grający mazurki
Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841) znany jest jako pisarz, patriota, członek Komisji Edukacji Narodowej, powstaniec, działacz emigracyjny. Był też dyplomatą, podróżnikiem i masonem. Znano go z elokwencji i kąśliwego języka.
Najważniejsze dzieła Niemcewicza to:
- komedia „Powrót posła”, promująca reformy Rzeczypospolitej podczas Sejmu Czteroletniego,
- cykl wierszy „Śpiewy historyczne”, w czasach zaborów kształtujący narodowego ducha młodych pokoleń.
Twórca ma w Polsce ulice. Od jego rodowego przydomka pochodzi w Warszawie nazwa dzielnicy Ursynów. Położona jest na terenie, gdzie Niemcewicz miał niegdyś posiadłość.
Antysemicki utwór Niemcewicza
Mniej się dzisiaj pamięta o jego utworze „Rok 3333, czyli sen niesłychany”, znanym też jako „Sen niesłychany, Mośkopolis, Warszawa zżydziała”. Powstał w roku 1817, a wydano go w druku w 1858.
Andrzej Fabianowski, profesor historii literatury z Uniwersytetu Warszawskiego wprost nazywa dziełko Niemcewicza paszkwilem. To złośliwa, satyryczna utopia nacechowana wybitnie antysemicko. Opowiada o przyszłości Warszawy jako miasta stricte żydowskiego, na którego czele stoi król Moszko XII.
„Był to pan, mogący mieć około lat czterdziestu, niezmiernie czerwony, tłusty i piegowaty, pejsaki miał rudo-kasztanowate i brodę tejże samej maści. (...) Jarmułkę otaczał szereg pereł różowych, z których każda po 50 karatów mieć mogła” – opisywał Niemcewicz owego władcę Moszkopolis. Jak doszło do powstania tej książki? Co kierowało pisarzem?
Spory o asymilację Żydów
Jeszcze u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej trwały dyskusje o roli i miejscu Żydów w społeczeństwie. Wielu widziało w nich zagrożenie. Kiedy w czasie insurekcji kościuszkowskiej wsławił się pułk żydowski z Berkiem Joselewiczem na czele, przyczyniło się to do ocieplenia relacji.
Ostre dyskusje wróciły w czasach napoleońskich, po powstaniu Księstwa Warszawskiego. Jak pisał o Niemcewiczu Tomasz Mościcki na łamach portalu Culture.pl: „W 1809 roku zajął się sytuacją Żydów. W broszurze »Przestroga dla współziomków na rok 1809« prezentował swoje stanowisko dotyczące społecznego usytuowania Żydów na polskich ziemiach, formułując przestrogi przed nadawaniem im praw obywatelskich bez wymogu asymilacji. Te poglądy miały później rozbrzmieć również w jego twórczości prozatorskiej: w roku 1821 opublikował powieść sentymentalną »Lejbe i Siora«, opowieść o nieszczęśliwych żydowskich kochankach w formie romansu epistolarnego. Niemcewicz podjął problem asymilacji, wysuwając też żądania ograniczenia wpływu chasydyzmu na życie żydowskiej diaspory”.
W dyskusje o ludności żydowskiej, kontynuowane po powołaniu Królestwa Kongresowego, wpisuje się znacznie już ostrzejszy w formie „Rok 3333, czyli sen niesłychany”.
Judeo-Polonia, teoria spiskowa
Miasto znane wcześniej jako Warszawa w roku 3333 to obraz nędzy i rozpaczy: „Nigdzie nie było bruku, lecz natomiast błoto niezmierne. Około domów mnóstwo kaczek, gęsi, kur, indyków babrzących się w tym błocie. Wszędy snuły się ćmy brudnych żydów, naprzód i w tył, na lewo i na prawo”.
Zdaniem Joanny Beaty Michlic, historyczki specjalizującej się w historii polsko-żydowskiej, Niemcewicz swoją książką przyczynił się nie tylko do rozpowszechniania negatywnych stereotypów, ale też do powstania hasła Judeo-Polonii. To spiskowa teoria mówiąca o tym, że Żydzi chcą utworzyć własne państwo na terytorium Polski.
„Nie orężem oni podbili Polaków, lecz sztuką, podstępami, przekupstwem. Nie wiem dokładnie jak to było, lecz gdy raz otrzymali prawo wchodzenia do wszystkich urzędów, nabywania własności ziemskich, nic niezmordowanej przebiegłości ich i wykrętom tamy położyć nie mogło. Tak, że z wiekami zgnietli Polaków chrześcijan, sami opanowali wszystko, a gdy nikt nie chciał brudno zaszarganego Królestwa, wybrali sobie króla i starożytną Polskę Palestyną nazwali” – czytamy w satyrze Niemcewicza.
Pisarz nie omieszkał przy tym zaznaczyć, że „nikomu z chrześcijan nie wolno mieć ni ziemskiej, ni miejskiej własności, chyba, ze żydem zostanie. Jakoż niejeden przyciśniony biedą, znużony i upodlony uciskiem, zapomniawszy co winien Bogu i sobie, został żydem, zapuścił pejsaki i tak się dobrze kiwa nad talmudem”.
Żydzi grający mazurki
Co ciekawe, Niemcewicz nie był w swych poglądach konsekwentny i jednoznacznie antyżydowski. Być może podziałała na niego twórczość Adama Mickiewicza? „Nikomu nie trzeba przypominać roli, jaką odegrał Jankiel w Soplicowie, ucząc okolicznych chłopów i szlachtę »Mazurka Dąbrowskiego«. Podobnie, być może pod wpływem Mickiewicza, taką serdeczną koegzystencję przedstawił Julian Ursyn Niemcewicz w pozostającej wciąż w rękopisie powieści o powstaniu listopadowym” – pisze prof. Andrzej Fabianowski w eseju „Polin – realna i fantazmatyczna ojczyzna Żydów polskich”.
„W rozdziale IV tego utworu autor przedstawia życie Stolnika, marszałka szlachty w powiecie NN, wiodącego życie patriarchy, »człowieka poćciwego«. Elementem tego zrytualizowanego, odmierzanego pewnymi stałymi etapami życia było zapraszanie raz do roku, w zapusty, całej wiejskiej społeczności, którą częstowano bigosem, kiełbasami, miodem i piwem. »Sprowadzano z pobliskiego miasteczka Żyda z cymbałami, który, gdy zmęczyli się przysmakami, wybijał po brzęczących drutach polskie tańce, i mazurki, młodzież tańczyła posuwiście lub podskakiwała, bijąc piętą o piętę«”.
To jednak tylko drobny fragment, a powieść Niemcewicza o powstaniu listopadowym znana jest głównie literaturoznawcom. Tymczasem antysemicka wizja Moszkopolis do dziś znajduje odbiorców i sprzedawana jest w kolekcjach utworów nazywanych przez sprzedawców „żydoznawczymi”…
Źródła:
- Andrzej Fabianowski, „Polin – realna i fantazmatyczna ojczyzna Żydów polskich”, w: materiały z konferencji „Georomantyzm. Literatura – miejsce – środowisko”, 3-4 kwietnia 2014, Uniwersytet w Białymstoku
- Joanna Beata Michlic, „Poland's Threatening Other: The Image of the Jew from 1880 to the Present”, University of Nebraska Press 2008 (Joanna Beata Michlic, “Obcy jako zagrożenie. Obraz Żyda w Polsce od roku 1880 do czasów obecnych”, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2015)
- Tomasz Mościcki, „Julian Ursyn Niemcewicz”
- Julian Ursyn Niemcewicz, „Sen niesłychany, Mośkopolis, Warszawa zżydziała”, Gebethner i Wolff, Warszawa 1913
- Paweł Rzewuski, „Moszkopolis: Warszawa żydowska albo antysemityzm Niemcewicza [Marginesy historii]”
Nasz ekspert
Adam Węgłowski
Adam Węgłowski – dziennikarz i pisarz. Były redaktor naczelny magazynu „Focus Historia”, autor artykułów m.in. do „Przekroju”, „Ciekawostek historycznych”. Wydał serię kryminałów retro o detektywie Kamilu Kordzie, a także książki popularyzujące historię, w tym „Bardzo polską historię wszystkiego” oraz „Wieki bezwstydu”. Napisał też powieść „Czas mocy” oraz audioserial grozy „Pastor” – rozgrywający się na przełomie wieków XVII i XVIII w Prusach. W swoich rodzinnych stronach, na Mazurach, autor umiejscowił także powieści „Pruski lód ” oraz „Upierz”.