Co symbolizuje krzyż ankh? Jeden z nich znaleziono w grobowcu Tutanchamona

W tym artykule:

1. Ankh, czyli klucz życia
2. Krzyż ankh – czego jest symbolem?
3. Ankh – krzyż egipskich bogów
4. Ankh – amulety i inskrypcje
5. Ankh w innych kulturach

Krzyż ankh jest bardzo popularny. Chyba każdy zetknął się kiedyś z tym symbolem w jakiejś postaci. Ankh ma kształt litery t, do której szczytu została przyczepiona pętelka – albo odwrócona łza. Razem tworzą nietypowy, nieco tajemniczy krzyż.

Dzisiaj jest chętnie używany i często pojawia się w popkulturze. Tak nazywa się gra planszowa, a także zespół rockowy z Kielc. W jego kształcie wytwarza się biżuterię albo robi tatuaż. Jednak ankh to bardzo stary symbol, którego historia sięga trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. Gdzie go wymyślono i co oznaczał?

Ankh, czyli klucz życia

Ankh to jeden z najbardziej znanych symboli starożytnego Egiptu. Jest hieroglifem oznaczający „życie”. Dlatego bywa nazywany „kluczem życia” albo „krzyżem życia”. Krzyże ankh często pojawiają się na rysunkach w starożytnych egipskich grobowcach – noszą je egipscy bogowie albo wręczają je faraonom. Jako amulety krzyże ankh towarzyszyły również dawnym Egipcjanom na co dzień.

Znak ten pojawił się już w okresie I dynastii – czyli ponad 3000 lat p.n.e. Niektórzy uważają, że ankh wywodzi się z węzła, jaki zawiązywano na luźnych częściach ubrania. Węzły takie miały służyć ochronie tego, kto je tworzył. Interpretacja ta wzięła się stąd, że ramiona w najstarszych krzyżach ankh nieco przypominają właśnie luźno zwisające końcówki węzełków.

Inny pomysł wyjaśniający pochodzenie ankh miał XIX-wieczny egiptolog Alan H. Gardiner. Jego zdaniem symbol ten wziął się z pasków sandałów noszonych przed naszą erą nad Nilem. Pętla reprezentowałaby część zapięcia wokół kostki, natomiast ramiona − paski przytwierdzane do podeszwy sandała. „Gardiner doszedł do tego wniosku, ponieważ egipskie słowo oznaczające sandał, «nhn», wywodzi się z tego samego źródła co «ankh»” – można przeczytać na stronie worldhistory.com.

Krzyż ankh – czego jest symbolem?

Jednak ta teoria nigdy nie została powszechnie zaakceptowana. W XIX wieku proponowano również inne wyjaśnienia znaczenie symbolu ankh. Według niektórych ankh odwoływał się do strefy seksu. Thomas Inman, dziewiętnastowieczny chirurg po amatorsku zajmujący się mitologią, uznał, że ankh reprezentuje męskie i żeńskie organy płciowe połączone w jednym znaku. Egiptolog Victor Loret uważał z kolei, że pierwotnie ankh oznaczał lustro.

Inny egiptolog, Ernest Alfred Wallis Burge, był zdania, że ankh wywodzi się od klamry pasa egipskiej bogini Izydy. Zwracał uwagę, że ankh jest podobny do znaku tjt (albo tyet), zwanego również „węzłem Izydy”. Węzeł Izydy także był zarówno hieroglifem, jak i fizycznym przedmiotem – amuletem. Symbolizował płodność, co pozwalało przypuszczać, że ankh wywodzi się z podobnego kręgu znaczeniowego. „Zawsze łączono go z życiem, obietnicą wieczności, słońca, płodności i światła” – pisze Joshua Mark dla World History.

Ankh – krzyż egipskich bogów

Starożytni Egipcjanie byli przekonani, że życie odnawia się cyklicznie. Do takiego wniosku doszli, obserwując np. Słońce, zachodzące co wieczór, i wstające każdego ranka. Życie stanowiło siłę, krążącą po świecie, a za jego podtrzymywanie odpowiadali bogowie. To oni sterowali wszystkimi naturalnymi cyklami. Dlatego na rysunkach ich przedstawiających bardzo często trzymali krzyże ankh. Dotyczy to różnych egipskich bóstw: Ozyrysa, Anubisa, Amona. Ale przede wszystkim Izydy, z czasem najważniejszej egipskiej bogini.

Ponieważ ankh był jednym z najważniejszych – jeśli nie najważniejszym – symbolem starożytnego Egiptu, pojawia się w bardzo wielu miejscach, zarówno związanych z życiem religijnym, jak i prywatnym. Zdobi urny i sarkofagi, przypominając, że po śmierci na zmarłego czeka życie wieczne. Niekiedy w jego kształcie wytwarzano lusterka (stąd pomysł, że miał oznaczać właśnie lustro). W grobowcu Tutanchamona znaleziono jeden z najniezwyklejszych krzyży ankh. Był to drewniany pozłacany futerał ozdobiony kolorowymi szkiełkami, klejnotami i srebrem. Do jego środka włożono lusterko w kształcie krzyża ankh – niestety nie przetrwało do naszych czasów.

Ankh – amulety i inskrypcje

Ankh był również wykorzystywany jako amulet. Co prawda nie przebił w Egipcie popularnością skarabeusza, jednak był często noszony przez żywych – jako wisiorek – oraz darowany zmarłym. I w jednym i drugim przypadku miał zapewniać człowiekowi to, co symbolizował – czyli życie, siłę, stabilność. Początkowo krzyże ankh wytwarzano ze złota, z czasem z niebieskiego lub zielonego fajansu.

Znak ankh miał również znaczenie dekoracyjne. W jego kształcie nie tylko wytwarzano lusterka, ale również np. układano bukiety. Pojawiał się na ścianach kaplic i świątyń, na malowidłach w grobowcach. Najczęściej do narysowania go używano czarnej lub brązowej farby. W paryskim Luwrze można np. zobaczyć rysunek boga Horusa dającego ankh faraonowi Ramzesowi II. Horus, bóg nieba, symbolicznie w ten sposób obdarowuje króla Egiptu życiem.

Hieroglify egipskie – jak starożytne pismo egipskie zapoczątkowało alfabet?

Hieroglify egipskie nie służyły tylko do opisu świata. Ten starożytny rodzaj pisma kontrolował rzeczywistość, zarówno w świecie mitycznym, jak i społecznym. W jaki sposób hieroglify stw...

Ankh w innych kulturach

W pierwszych wiekach naszej ery, wraz z rozpowszechnianiem się chrześcijaństwa, dawne bóstwa i związana z nimi symbolika często popadała w zapomnienie. Nie dotyczyło to jednak krzyża ankh. Został on włączony w krąg wierzeń chrześcijańskich przez Koptów – wyznawców Kościołów koptyjskich mieszkających głównie w Egipcie.

Używany przez Koptów ankh kształtem przypominał krzyż chrześcijański, zaś jego znaczenie, zbliżone do wiecznego życia, ułatwiało wykorzystanie go przez wschodnich chrześcijan. Tym samym ankh w IV w. n.e. dla Koptów symbolizował naukę Jezusa Chrystusa, że po śmierci nadejdzie życie wieczne. Pojawiał się często na ubraniach, choć w nieco zmienionej formie. Zamiast pętelki, górne ramię krzyża zastępowało okrągłe koło.

Dzisiaj ankh odzyskał status popularnego symbolu znanego w zachodniej kulturze. Ciągle kojarzony z Egiptem, często traktowany jest ogólnie jako znak afrykańskiego pochodzenia. Do jego popularności mógł przyczynić się horror Tony’ego Scotta z 1983 r. „Zagadka nieśmiertelności”. Na plakacie go reklamującym został użyty właśnie znak ankh.

Szukasz więcej fascynujących informacji na temat świata roślin i zwierząt, odkryć archeologicznych i nieskończonego Wszechświata? Zaprenumeruj magazyn „National Geographic Polska". Najnowszą ofertę znajdziesz na tej stronie.

Nasz ekspert

Magdalena Salik

Dziennikarka naukowa i pisarka, przez wiele lat sekretarz redakcji i zastępczyni redaktora naczelnego magazynu „Focus". Wcześniej redaktorka działu naukowego „Dziennika. Polska, Europa, Świat”. Pasjami czyta i pisze, miłośniczka literatury popularnonaukowej i komputerowych gier RPG. Więcej: magdalenasalik.wordpress.com