Czy ten pochówek należy do kobiety-szamanki sprzed 12 000 lat? Tajemnicze znalezisko z Turcji

Spis treści:

1. Dziwny pochówek kobiety
2. Wczesne rytuały neolitu preceramicznego
3. Neolityczny szamanizm
4. Nowa era ludzkości

Kobieta pochowana około 12 000 lat temu w górnym biegu rzeki Tygrys w południowo-zachodniej Turcji mogła być szamanką. Być może łączył ją duchowy związek z dzikimi zwierzętami – sugerują to wyniki badań opublikowane w czasopiśmie „L'Anthropologie”.

Niezwykły pochówek w Çemka Höyük (po turecku „kopiec nad wodą”) miał miejsce w okresie, który archeolodzy nazywają neolitem preceramicznym A. Był to przejściowy etap społeczeństwa ludzkiego między 10 000 a 8 800 rokiem p.n.e. i na krótko przed rozwojem rolnictwa. Ludzie w tym czasie nadal byli łowcami-zbieraczami, podobnie jak ich mezolityczni przodkowie, a ceramika nie została jeszcze wynaleziona.

Wygląda jednak na to, że tworzyli już osady, ale nie całoroczone, w miejscach takich jak Jerycho na terytoriach palestyńskich i Göbekli Tepe – to stanowisko archeologiczne w Turcji około 240 km na zachód od Çemka Höyük.

Dziwny pochówek kobiety

Kobietę, która zmarła z przyczyn naturalnych w wieku 25 do 30 lat, pochowano pod podłogą budynku z cegły mułowej w Çemka Höyük. Kolejnych 14 osób pochowano pod innymi budynkami znajdującymi się w pobliżu. Grzebanie zmarłych pod podłogą domu było powszechne w czasach neolitu preceramicznego A. Jednak archeolodzy byli zaskoczeni, że grób kobiety był przykryty dużym blokiem wapienia – nietypowym dla pochówku z tego okresu.

Po odkopaniu grobu pojawiły się kolejne niespodzianki: czaszka tura (prymitywnego wołu) spoczywała u jej stóp. Inne kości zwierzęce, w tym skrzydło kuropatwy, noga kuny i szczątki owcy lub kozy, były rozrzucone po całej jamie grobowej.

Pochówek kobiety miał miejsce przed udomowieniem zwierząt gospodarskich. A więc zwierzęta musiały być dzikie – wyjaśnia archeolog Ergül Kodaş z tureckiego Uniwersytetu Mardin Artuklu i główny autor badania. Obecność tak wielu kości tura wskazuje również na znaczenie dzikiego bydła, które nie zostało udomowione przez kolejne tysiące lat, ale było już głównym spożywanym zwierzęciem.

Wczesne rytuały neolitu preceramicznego

Brytyjska archeolog Kathleen Kenyon zdefiniowała neolit preceramiczny A podczas wykopalisk w Jerychu w latach pięćdziesiątych XX wieku. Opisała ówczesne społeczności jako proste ludy łowiecko-zbierackie, ale archeolodzy coraz lepiej rozumieją, jak złożone były ówczesne procesy. Świadczą o tym odkrycia wyrafinowanych narzędzi i skomplikowanych osad neolitu preceramicznego A. Obecnie archeolodzy uważają, że ruiny z czasów neolitu preceramicznego A w Göbekli Tepe reprezentują złożoną osadę lub świątynię, wzniesioną częściowo z monumentalnych filarów pokrytych rzeźbami lwów, byków i lisów.

Badanie przeprowadzone przez Kodaşa i jego zespół, opublikowane w czasopiśmie „Antiquity” na początku 2024 r., opisuje również osobiste ozdoby ze stanowiska archeologicznego Boncuklu Tarla z tego samego okresu. A to miejsce może być również najstarszym kanałem ściekowym na świecie.

Naukowcy sugerują, że niezwykły pochówek w Çemka Höyük może świadczyć o tym, że kobieta była „szamanką”, która miała kontakt ze światem duchów zwierząt. Badacze przyznają jednak, że dziwne cechy pochówku mogą wynikać z innych praktyk rytualnych, w tym kultu zwierząt, metonimii (np. że kość ze skrzydła ptaka może powodować lot) lub ucztowania podczas pochówku, a nie szamanizmu. – [Szaman] nie jest terminem, który sugerujemy. Inne wydarzenia mogą powodować podobny wygląd pochówków. Jednak nie są one widoczne w pochówkach innych osób na terenie osady – dodaje Kodaş.

Neolityczny szamanizm

Archeolog z Uniwersytetu Oksfordzkiego Bill Finlayson, ekspert w dziedzinie okresu preceramicznego A, który nie był zaangażowany w badanie, przypomina, że termin „szaman” ukuto w XVIII wieku w celu opisania rdzennych praktyk na Syberii. Może on nie odzwierciedlać roli neolitycznych „szamanów”, takich jak kobieta pochowana w Çemka Höyük.

Zauważył jednak, że niektóre pochówki z tego okresu są opisywane jako „szamańskie” ze względu na ich podobieństwo do liczącego 12 000 lat pochówku kobiety czasami opisywanej jako „szamanka” lub „czarownik” w jaskini Hilazon Tachit w Izraelu. Kobietę pochowana z dziesiątkami skorup żółwi, odciętą ludzką stopą, miednicą lamparta i skrzydłem orła przedniego.

– To mógł być ktoś, kto był nieco nietypowy lub szczególnie utalentowany, a może praktykujący rytuały. (…) Możliwe, że była szamanką, ale termin ten jest dziś używany głównie dlatego, że jest to przyjemny i poręczny skrót [myślowy] – mówi Finlayson.

Nowa era ludzkości

Ale Steve Mithen, archeolog z University of Reading w Wielkiej Brytanii, który nie był zaangażowany w badania, twierdzi, że poważne zmiany społeczne i środowiskowe w okresie neolitu preceramicznego A mogły zwiększyć status ludzi, których zadaniem było komunikowanie się z niewidzialnymi mocami. – Ludzie eksperymentowali z nowymi sposobami życia, w tym z osiadłym trybem życia, uprawą roślin, hodowlą zwierząt i nowymi technologiami. Ich poziom zagrożenia i niepewności wzrósł, co doprowadziło do większej intensywności praktyk szamańskich – uważa Mithen.

Thomas Levy, archeolog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego, który również nie brał udziału w badaniach, twierdzi, że ostatnie odkrycia w Çemka Höyük są ważnym dodatkiem do współczesnego rozumienia tego okresu i ewolucji złożonych społeczeństw osiadłych z grup łowców-zbieraczy.

Archeolodzy uważają, że wierzenia odegrały ważną rolę w rozwoju wczesnych społeczeństw, a ten zagadkowy pochówek wskazuje, że kobiety były w ten proces silnie zaangażowane. – Niedawne odkrycie kobiecego pochówku związanego z egzotycznymi zwierzęcymi ofiarami grobowymi wymaga ponownego przemyślenia roli kobiet w tym procesie – uważa Levy.

Źródło: National Geographic
Opracował: Szymon Zdziebłowski