Erazm Jerzmanowski wyjechał do USA, by zdobyć fortunę. Majątkiem podzielił się z rodakami

Spis treści:

1. Kim był Erazm Jerzmanowski?
2. Życiorys Erazma Jerzmanowskiego
3. Jak Erazm Jerzmanowski „oświetlił Amerykę”?
4. Działalność filantropijna Erazma Jerzmanowskiego

W kształtowaniu historii Nowego Świata uczestniczyło wielu Polaków. Ignacy Domeyko zreformował chilijski system edukacji i przyczynił się do gospodarczego rozwoju kraju. Ernest Malinowski zapisał się w historii jako projektant i budowniczy Centralnej Kolei Transandyjskiej. Paweł Edmund Strzelecki odkrywał niezbadane terytoria Australii.

Czego dokonał Erazm Jerzmanowski? Skalę jego dokonań najlepiej obrazują słowa amerykańskich dziennikarzy. Nazwali go „człowiekiem, który oświetlił Amerykę”. W Polsce został jednak zapamiętany przede wszystkim jako dobroczyńca, któremu nieobojętny był los rodaków.

Kim był Erazm Jerzmanowski?

Erazm Jerzmanowski był powstańcem styczniowym, inżynierem, wynalazcą, przemysłowcem oraz mecenasem polskiej kultury i sztuki za oceanem. Na liście milionerów figurował jako najmajętniejszy Polak w Stanach Zjednoczonych. W historii zapisał się przede wszystkim jako filantrop wspierający rodaków w kraju i na emigracji. A także jako fundator nagrody, która do dziś jest nazywana „Polskim Noblem”.

Życiorys Erazma Jerzmanowskiego

Erazm Jerzmanowski urodził się 2 czerwca 1844 roku w Tomisławicach na ziemi kaliskiej. Wywodził się ze zubożałej ziemiańskiej rodziny herbu Dołęga. Syn Franciszka i Apolonii Kamili z Kossowskich dorastał w rodzinnym majątku w Domanikowie. W 1862 roku ukończył gimnazjum gubernialne w Warszawie. Naukę kontynuował w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Nowej Aleksandrii (obecnie Puławy).

Erazm Jerzmanowski w czasie powstania styczniowego

Gdy wybuchło powstanie styczniowe, razem z innymi młodymi patriotami postanowił walczyć o wolność ojczyzny. Jerzmanowski walczył u boku generała Mariana Langiewicza i pułkownika Józefa Miniewskiego. Władze austriackie zatrzymały go po bitwie pod Krzywą. Za udział w powstaniu został osadzony w twierdzy w Ołomuńcu. Wolność odzyskał w 1864 roku. Jak wielu powstańców, musiał opuścić kraj.

Erazm Jerzmanowski na emigracji

Przez Szwajcarię dotarł do Francji. Początkowo włączał się do działalności polskiej emigracji, ale gdy zauważył, że wśród mieszkających tam Polaków panuje niezgoda, odsunął się od środowiska i poświęcił nauce. W Paryżu zaczął uczęszczać do Szkoły Wyższej Polskiej. W 1864 roku rozpoczął naukę w Szkole Narodowej Polskiej, następnie uczęszczał do Cesarskiej Szkoły Górniczej. W 1866 roku, dzięki pokrewieństwu z Janem Pawłem Jerzmanowskim, rozpoczął studia w prestiżowej Szkole Inżynierii i Artylerii Wojskowej w Metz.

Dzięki pomocy księcia Władysława Czartoryskiego, po zakończeniu edukacji rozpoczął pracę w Paryskiej Kompanii Gazowej. Gdy w 1870 roku rozpętała się wojna francusko-pruska, stanął do walki przeciwko Królestwu Prus. Za zasługi został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

Wyjazd do Stanów Zjednoczonych

Opuścił Francję w 1871 roku. Udał się do Stanów Zjednoczonych. Do 1873 roku przebywał w Buffalo. Następnie udał się do Nowego Jorku, gdzie mieszkał do 1896 roku. W 1873 roku ożenił się z Anną Koester, Amerykanką niemieckiego pochodzenia. Amerykańskie obywatelstwo otrzymał w 1877 roku.

W USA zajął się wykorzystaniem gazu wodnego do oświetlenia miejskich ulic. Wiedzę na ten temat nabył już podczas pobytu w Paryżu. W Ameryce udoskonalił przywiezioną z Francji technologię. Jako że natrafił na czas sprzyjającej koniunktury gospodarczej, odniósł ogromny sukces biznesowy. Jerzmanowski stał się pierwszym Polakiem figurującym na liście najbogatszych mieszkańców Stanów Zjednoczonych.

Powrót do kraju i śmierć Erazma Jerzmanowskiego

Z biznesu wycofał się u szczytu prosperity. Nie zamierzał spędzić życia na emigracji. W 1896 roku wraz z żoną Anną osiadł w podkrakowskim Prokocimiu. Do kraju wrócił z wielkimi pieniędzmi i mocnym postanowieniem odbudowy ojczyzny. Wielkie słowa zmienił w wielkie czyny. Z hojności Jerzmanowskiego skorzystało wiele instytucji i wielu ludzi.

Erazm Jerzmanowski zmarł 7 lutego 1909 roku, w swoim prokocimskim majątku. Przyczyną śmierci były komplikacje po przebytym zapaleniu płuc. Sławny inżynier i wielki filantrop spoczął w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Jak Erazm Jerzmanowski „oświetlił Amerykę”?

W czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych, Jerzmanowski udoskonalił dotychczasowe metody wykorzystania gazu do oświetlenia ulic. Uzyskał 22 patenty, z czego 19 było jego autorstwa, a nad trzema pracował wspólnie z Cyprienem Tessié du Motayem. Od 1873 do 1879 roku pracował w Miejskiej Kompanii Gazowej w Nowym Jorku. Niebawem jednak miał zacząć działać na własny rachunek.

Spółka z Rockefellerem

Swoją ciężką pracą Jerzmanowski dokopał się do żyły złota i w tym stwierdzeniu nie ma nawet krzty przesady. Pracując nad rozwojem dostępnej technologii, doszedł do wniosku, że najopłacalniej będzie wyprodukować gaz przy pomocy węgla bitumicznego. A później – poprawić wydajność paliwa w procesie dodatkowego nawęglania.

W 1882 roku, wraz z Williamem Rockefellerem, Edwardem Sternem i kilkoma innymi nowojorskimi finansistami, założył kompanię gazową The Equitable Gas Light Company of New York. Metody, które opracował Jerzmanowski, pozwoliły wyraźnie obniżyć koszty produkcji, co przekładało się na niższą o ok. 15 proc. cenę finalnego produktu.

Firma, na czele której stał polski inżynier, szybko zdominowała szybko wchłonęła mniejsze kompanie i całkowicie zdominowała rynek gazowy na Wschodnim Wybrzeżu. Ekspansja trwała i wkrótce Jerzmanowski wkroczył ze swoim gazem do Chicago, Detroit, Baltimore, Indianapolis, Lafayatte i Albany.

Majątek Jerzmanowskiego

Sprawnie zarządzana kompania odniosła ogromny sukces na amerykańskim rynku, a to przełożyło się na finansowy sukces jej założycieli. Erazm Jerzmanowski był najbogatszym Polakiem w Stanach Zjednoczonych. Z majątkiem opiewającym na kwotę dwóch milionów dolarów zajmował 96. miejsce na liście amerykańskich milionerów.

Jako człowiek bogaty, mógł mieć wszystko, co oferował ówczesny świat. On jednak nie zapomniał o potrzebujących i wyniszczonej przez zaborców ojczyźnie.

Działalność filantropijna Erazma Jerzmanowskiego

Jak sam twierdził, fortunę zdobył po to, by pomóc w odbudowie kraju. „Gdym chwycił za kij pielgrzyma polskiego tułacza, jedna tylko myśl mną kierowała – zdobyć fortunę (...). Pragnąłem fortuny, bo czułem, że to jest potęga, której nam potrzeba, jeżeli istotnie przewodniczy nam zamiar odbudowania Polski” – powiedział w czasie obchodów 24. rocznicy powstania styczniowego, które odbyły się w Nowym Jorku.

Wielkie słowa wielkiego człowieka przerodziły się w wielkie czyny. Jerzmanowski hojnie wspomagał rodaków tkwiących na ziemiach zajętych przez zaborców, jak i tych, którzy zdecydowali się na emigrację. Należy jednak podkreślić, że nie był zwolennikiem udzielania bezpośredniej pomocy. Zamiast po prostu rozdawać pieniądze, wolał dotować edukację i poszerzanie kompetencji zawodowych. Pomagał też polskim emigrantom w znalezieniu zatrudnienia.

Działalności dobroczynnej Jerzmanowskiego należałoby poświęcić oddzielny artykuł, tak duży był jej zakres. Słynący z działalności filantropijnej przedsiębiorca w 1886 roku założył Komitet Centralny Dobroczynności i w pełni sfinansował jego działalność. Założył Czytelnię Polską w Nowym Jorku, ufundował kościół pw. św. Antoniego w Jersey City i wsparł finansowo budowę kilku innych kościołów, także na ziemiach polskich. Był także fundatorem szkół i domów akademickich, a to zaledwie początek długiej listy jego dokonań zrealizowanych w ramach działań dobroczynnych.

Fundacja Jerzmanowskich

Na mocy jego testamentu ustanowiona została Fundacja Nagród im. śp. Erazma i Anny małżonków Jerzmanowskich. Na realizację celów instytucji przeznaczona została kwota 1200000 koron. W swojej ostatniej woli Erazm Jerzmanowski zażyczył sobie, by realizacją zapisu testamentu zajęła się Akademia Umiejętności w Krakowie.

Nagroda miała być przyznawana za „prace literackie, naukowe i humanitarne, dokonywane z pożytkiem dla ojczystego kraju”. Do realizacji celów Fundacji przystąpiono w 1912 roku, po śmierci Anny Jerzmanowskiej. W 1915 roku pierwszym laureatem Nagrody został metropolita krakowski ks. kard. Adam Stefan Sapieha.

W następstwie drugiej wojny światowej kapitał, z którego była wypłacana, przestał istnieć. Po 1938 roku Fundacja zakończyła działalność. W 2008 roku, dzięki inicjatywie władz województwa małopolskiego, „polski Nobel” został przywrócony.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.