Gwara podlaska jest wyrazistym symbolem tożsamości kulturowej Podlasia. Gdzie można ją usłyszeć?

W tym artykule:

1. Co to jest gwara podlaska?
2. Gdzie można usłyszeć gwarę podlaską?
3. Charakterystyczne cechy gwary podlaskiej
4. Słownik gwary podlaskiej, czyli wybrane słowa, których używają Podlasianie

Według niektórych jest bardziej złożona i obcobrzmiąca niż gwara góralska. W odszyfrowaniu może okazać się tak samo trudna, jak gwara śląska. Nie jest to specjalnie zaskakujące, bo w gwarze białostockiej pojawia się mnóstwo wyrazów, które dla osoby posługującej się polszczyzną ogólną mogą brzmieć niezrozumiale. W pierwszym kontakcie może przywodzić na myśl język łemkowski, ale nie należy dać się zwodzić pozorom. Gwara podlaska nie ma wiele wspólnego z językami rusińskimi.

Co to jest gwara podlaska?

Mówiąc o gwarze podlaskiej (lub białostockiej), na myśli trzeba mieć polską gwarę charakterystyczną dla mieszkańców Białegostoku i części Podlasia. Gwara podlaska stanowi odłam dialektu mazowieckiego. Jest wyraźnie spokrewniona z północnokresowym dialektem wileńskim.

Należy jednak podkreślić, że w mowie mieszkańców Podlasia uwidaczniają się różne wpływy, między innymi rosyjskie, białoruskie, litewskie, ukraińskie, niemieckie i żydów aszkenazyjskich, posługujących się językiem jidysz. Nic dziwnego. W końcu Podlasie od zawsze było czymś w rodzaju kulturowego i religijnego pogranicza.

Gdzie można usłyszeć gwarę podlaską?

Wyznaczenie granic obszaru gwarowego nie jest łatwym zadaniem. Wynika to z faktu, że istnieją różne gwary podlaskie. Nieco inaczej mówią mieszkańcy miast, a inaczej osoby zamieszkujące obszary wiejskie.

Planujecie wycieczkę na wschód Polski? Oto, co warto zobaczyć w województwie podlaskim

Podlasie to dobry kierunek dla osób, którym zależy na kontakcie z przyrodą możliwie najbliższą swojej pierwotnej formy. Niezwykle malowniczy region zachwyca pięknem krajobrazu i wszechobecn...

Próby wyznaczenia granic gwarowych

Jako pierwszy ich wyznaczenia podjął się Kazimierz Nitsch. Na podstawie swoich badań polski językoznawca uznał, że granice dialektyczne nie pokrywają się z historycznymi granicami Podlasia.

Kolejnego podziału dokonał Stanisław Urbańczyk. Określony przez niego obszar nie pokrywa się z zasięgiem terytorialnym dzisiejszego województwa, a na południu jest dodatkowo poszerzony do granic Białej Podlaskiej. Kolejny raz granice wyznaczyła Anna Kowalska. Jej zdaniem granice wyznaczone prze Urbańczyka należało przesunąć na zachód, niemal do Węgrowa i Ostrowi Mazowieckiej.

Gwara podlaska występuje w określonych częściach województwa

Słowem, nawet uczeni nie byli zgodni w kwestii ustalenia granic dialektycznych gwary podlaskiej. Należy jednak przyjąć, że udając się do centrum lub na południe województwa podlaskiego, bez problemu uda się usłyszeć charakterystyczną mowę.

Charakterystyczne cechy gwary podlaskiej

Co czyni gwarę podlaską tak bardzo nietypową? Jej wyróżnikiem jest nie tylko oryginalne słownictwo. W mowie Podlasian występują specyficzne zjawiska fonetyczne, które decydują o jej unikatowym brzmieniu. O jakich zjawiskach mowa? Najbardziej charakterystyczne wymieniamy poniżej.

Wydłużanie samogłosek akcentowanych

Dla gwary podlaskiej typowe jest tzw. zaciąganie, czyli długie wymawianie samogłoski akcentowanej z nadaniem jej tonu opadającego. To wpływa na kontur melodyczny zdania i sprawia, że brzmi jakby było wyśpiewywane, nie wypowiadane.

Zwarcia krtaniowe

W gwarze podlaskiej podczas wymawiania samogłoski „e” w partykule przeczącej „nie” następuje zwarcie i rozszerzenie strun głosowych w krtani. W rezultacie, słowo to zyskuje drugą sylabę: „nie-e”.

„Ł” kresowe

W gwarze Podlasian wymawiane jest tzw. „ł” kresowe, czyli spółgłoski półotwartej bocznej zębowej.

Sprowadzanie wyrażeń przyimkowych do jednego wyrazu

Podlasianie mają w zwyczaju akcentować wyrażenia przyimkowe jako jeden wyraz. Właśnie dlatego mieszkańcy tego regionu „nie idą we troje”, tylko „idą wetrzy”. „Nie jadą do Sejn”, tylko „jadą dosejn”.

Stosowanie czasownika posiłkowego

W tej roli najczęściej występuje słowo „weź”. Przykładowo, zamiast powiedzieć „Otwórz drzwi”, Podlasianin powie „Weź otwórz drzwi”.

Zanik celownika

Rozmawiając z osobą posługującą się gwarą podlaską, łatwo można zauważyć, że nie używa celownika, a zamiast tego w zdaniach stosuje „dla”. Gdy Podlasianin mówi „Sprzedaj dla mnie ten samochód”, wbrew pozorom nie chce, by rozmówca zajął się sprzedażą jego auta. Przeciwnie, chce je nabyć, bo w polszczyźnie ogólnej to zdanie zabrzmi: „Sprzedaj mi ten samochód”.

Zanik niektórych końcówek

Powyższe dotyczy przede wszystkim końcówek czasowników w stronie czynnej czasu przeszłego. Dla przykładu, wypowiedziane w gwarze podlaskiej pytanie „Dzie wy pojechali?” znaczy „Gdzie wy pojechaliście?”.

Specyficzna forma grzecznościowa

Forma grzecznościowa jest konstruowana w gwarze podlaskiej bez użycia słowa pan/pani i zapewniamy, że nikt się o to nie obraża. Co więcej, w podlaskiej formie grzecznościowej nie rozróżnia się trybów rozkazującego i oznajmującego. Jeden jest równy drugiemu.

„H” i „ch” to nie to samo

W gwarze podlaskiej pojawia się wyraźne rozróżnienie bezdźwięcznego „ch” i dźwięcznego „h”.

Zamiana „g” na „x”

W gwarze podlaskiej występuje zamiana spółgłoski „g” na „x”. Ta specyficzna cecha mowy Podlasian jest ewidentną zasługą gwar ruskich. Trzeba jednak podkreślić, że w lwiej części wyrazów „x” jest artykułowane bezdźwięcznie.

Słownik gwary podlaskiej, czyli wybrane słowa, których używają Podlasianie

Chyba większość osób wie, że cepeliny, pyszne nadziewane pyzy ziemniaczane, na Podlasiu są nazywane kartaczami. Wypada jednak wspomnieć, że funkcjonuje tam znacznie więcej obcobrzmiących słów.

Planujecie weekendowy wypad na Podlasie? Dodajcie te zamki, ruiny i twierdze do swojej listy

Wycieczka na Podlasie może okazać się nie lada przygodą. Tamtejsza przyroda zachwyca pierwotnym pięknem, ale także miłośnicy historii nie będą rozczarowani wizytą w tym magicznym regioni...

Ładyszka

Przykładowo, słowo „ładyszka” wcale nie jest zdrobnieniem rzeczownika „łodyga”. Na Podlasiu oznacza „dzbanek”.

Razdziawa

Na osobę niezdarną nie mówi się tam „gapa”, tylko „razdziawa”.

Żulik

Słowo „żulik” w niemal całej Polsce może być uznane za obraźliwe, ale wypowiedziane przez osobę posługującą się gwarą podlaską oznacza małego chłopca.

Kołdoby

W ostatnich latach podlaska infrastruktura drogowa uległa znacznej poprawie, ale „kołdoby”, czyli „wyboje”, wciąż jeszcze tam występują.

Baćko

Brzmi jak staropolskie imię, prawda? Tymczasem wyraz „baćko” oznacza „ojciec”.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.