Gwara poznańska zawiera wiele germanizmów. Jednak nie przypomina mowy Ślązaków

W tym artykule:

1. Czym jest gwara poznańska?
2. Leksyka gwary poznańskiej
3. Cechy charakterystyczne gwary poznańskiej

Podobnie jak gwara śląska, gwara poznańska pełnymi garściami czerpała z języka niemieckiego. Należy jednak podkreślić, że na germanizmach kończą się większe podobieństwa między obiema mowami. W porównaniu z etnolektem śląskim, mowa poznaniaków jest znacznie bardziej melodyjna. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że nie jest to jej jedyna charakterystyczna cecha.

Czym jest gwara poznańska?

Mówiąc o gwarze poznańskiej, na myśli trzeba mieć terytorialną odmianę polszczyzny ogólnej, charakterystyczną dla Poznania i części obszaru w dorzeczu środkowej i dolnej Warty. Niektóre elementy tej mowy są obecne także na pozostałych ziemiach, które znajdowały się pod zaborem pruskim.

Zaczęła kształtować się w XVIII wieku. Właśnie wtedy język zaborcy zaczął wywierać wpływ na mowę mieszkańców regionu. Jednak nie można stwierdzić, że gwarę poznańską ukształtowały wyłącznie germanizmy.

Leksyka gwary poznańskiej

O ile głównego źródła odrębności leksykalnej Poznania bez cienia wątpliwości należy doszukiwać się we wpływie języka niemieckiego w zaborze pruskim, to należy podkreślić, że gwarze poznańskiej wyraźnie zarysowują się także inne wpływy. Gdy pod koniec XIX wieku ludność wiejska zaczęła napływać do miast, w miejskiej mowie pojawiły się elementy wielkopolskich (ale nie tylko) gwar ludowych. Te łączyły się ze słownictwem wypracowanym w społeczno-kulturowych warunkach miejskich.

Brama Poznania, czyli historia miasta w interaktywnym wydaniu

Wizyta w interaktywnej Bramie Poznania to pełne zaskoczeń odkrywanie początków państwa polskiego.

W rezultacie powstała gwara, która w dużej mierze jest typowa dla Poznania. Nie w stu procentach, bo niektóre odrębności leksykalne mowy poznańskiej można było (i nadal można) usłyszeć na pozostałych ziemiach, które znajdowały się pod pruskim zaborem.

Podobieństwa do innych gwar i dialektów

Nie można nie wspomnieć, że w gwarze poznańskiej obecne jest też słownictwo szerokoterytorialne, czyli typowe dla wielu gwar i dialektów języka polskiego. Mowa Poznaniaków wykazuje pewne podobieństwa do dialektu mazowieckiego, zachodniopolskiego i małopolskiego.

Grupy wyrazowe w gwarze poznańskiej

Podsumowując powyższe, w gwarze poznańskiej występują następujące grupy wyrazowe:

• archaizmy – na skutek rozbiorów Polski, słownictwo archaiczne nie wycofywało się w sposób równomierny i w gwarze poznańskiej utrwaliło się wiele wyrazów z dawnej polszczyzny;
• germanizmy – w warunkach zaboru naturalne było przenikanie do gwary poznańskiej wyrazów niemieckich;
• wyrazy typowe dla gwar wiejskich – wyrazy gwarowe „przywiozła” ze sobą ludność wiejska, która przybywała do miast w związku z postępującym rozwojem przemysłu;
• wyrazy typowe dla gwar z pogranicza Wielkopolski – należy tu wskazać przede wszystkim na gwary typowe dla Kujaw, Pomorza i Śląska.

Cechy charakterystyczne gwary poznańskiej

Każda gwara ma charakterystyczne cechy, które pozwalają ją odróżnić od pozostałych odmian regionalnych języka ogólnego. Które są typowe dla gwary poznańskiej?

Zaśpiew

Zaśpiew to charakterystyczne podwyższenie melodii na końcu zdania, któremu towarzyszy wydłużenie ostatniej sylaby. Przykładem niech będzie powitanie „dzień dobryy”, w którym wydłużona samogłoska „y” wymawiana wyżej.

Udźwięcznienia międzywyrazowe

Mowa tu o dźwięcznej wymowie ostatniej spółgłoski w sytuacji, w której następny wyraz zaczyna się samogłoską lub spółgłoską: „l”, „ł”, „m”, „n”, „ń” albo „r”.

Wołacz tej!

Poznański wyraz „tej!” to forma tożsama z wołaczem „ty!”. Gdy pełni tę funkcję, pojawia się na samym początku zdania. Zdarza się jednak, że wyraz „tej” jest używany na końcu, jako zakończenie zdania.

Wymowa samogłosek

Bardzo często w gwarach regionalnych samogłoski podlegają specyficznej wymowie i tak też jest w przypadku gwary poznańskiej:

• „o” może pełnić funkcję kontynuanta dawnego „a” pochylonego, np. w nazwie klubu piłkarskiego Lech Poznań: „Kolejorz”;
• zamiast „o” wymawiane jest „ó”, np. „doktór”;
• zamiast „e” wymawiana jest samogłoska „y”, np. „chlyb”.

Wymowa niektórych połączeń

Nie tylko samogłoski, ale także niektóre połączenia są przez poznaniaków wymawiane w charakterystyczny sposób:

• zamiast „ło” i „łó” wymawia się „ły”;
• zamiast „ej” wymawia się „ij” lub „yj”, np. „gorzyj”;
• zamiast „aj” wymawia się „ej”, np. „trzymej”;
• zamiast „eł” wymawia się „oł”, np. „diaboł”;
• zamiast „łu”, „uł” i „ół” wymawia się „u”, np. „dugi”;
• zamiast „ył” i „ił” wymawia się „uł”, np. „kupiuł”.

Wymowa końcówki „ą”

Także końcówkę „ą” Poznaniacy posługujący się gwarą wymawiają nieco inaczej niż osoby mówiące polszczyzną ogólną. W stolicy Wielkopolski ma ona brzmienie „om”, np. „jakom”.

Inne cechy gwary poznańskiej

Wymieniliśmy już najbardziej charakterystyczne cechy gwary poznańskiej. Żeby uzupełnić te informacje, poniżej wskazujemy kolejne, które odróżniają tę mowę od polszczyzny ogólnej:

Najpiękniejsze zamki w Wielkopolsce. Które z nich warto zwiedzić?

Zamki w Wielkopolsce wymieniane są wśród jednych z największych atrakcji tego regionu. Monumentalne warownie, zachwycające pałace i piękne dworki - niektóre z nich pamiętają jeszcze czasy...

• w gwarze poznańskiej po głoskach bezdźwięcznych następuje wymowa dźwięczna „w”;
• niektóre wyrazy mają miękką wymowę, np. na „drzwi” w Poznaniu mówi się „dźwi”, a na „szpilkę” – „śpilka”;
• spółgłoski w grupach spółgłoskowych podlegają zmianom, np. „letki”, „ślizgi”;
• w mowie Poznaniaków pojawiają się pewne uproszczenia, jak choćby uproszczenia „drż”, „trz” i „strz”, np. „czy” zamiast „trzy”;
• często stosowane są przyrostki zdrabniające, jak „-yszek” i „-ik”;
• w niektórych wyrazach „ń” zastępowane jest na „j”, np. „zjazd gnieźniejski”;
• zmiana rodzaju w niektórych rzeczownikach, które w polszczyźnie ogólnej występują tylko w jednym rodzaju, np. „zapałek”;
• zmiany w formie niektórych bezokoliczników, np. „ucieknąć” zamiast „uciec”;
• zamienianie końcówki „-iśmy” na „imy” w czasownikach liczby mnogiej, np. „bieglimy” zamiast „biegliśmy”;
• ujednolicenie końcówki narzędnika do „-ami”, np. „ludziami”;
• zamiana końcówki „-owi” w celownikach liczby pojedynczej rodzaju męskiego na „-ewi”, np. „wujewi”.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.