Język śląski czy gwara śląska. Trwa spór językoznawców i działaczy

W tym artykule:

1. Czym jest język śląski?
2. Historia śląskiej mowy
3. Śląski język czy gwara?
4. Cechy charakterystyczne mowy śląskiej

Dane statystyczne dowodzą, że Ślązacy stanowią najliczniejszą grupę etniczną w Polsce, a oprócz tego tworzą największą społeczność, która na co dzień posługuje się gwarą lub – jak dowodzą niektórzy językoznawcy – językiem. W 2011 roku używanie etnolektu śląskiego zadeklarowało ponad pół miliona osób. Dziesięć lat później taką deklarację złożyło nieco mniej niż pół miliona Ślązaków. Mimo to mieszkańcy Górnego Śląska nadal nie doczekali się przyznania im statusu mniejszości etnicznej. Ustawa uznająca język śląski za język regionalny została przegłosowana w Sejmie w 2024 roku, a następnie zawetowana przez prezydenta Andrzeja Dudę.

Co to jest śląska mowa?

Mówiąc o śląskiej mowie, na myśli trzeba mieć etnolekt, którym posługują się mieszkańcy Śląska. Kojarzy się przede wszystkim z mową obecną w przestrzeni aglomeracji górnośląskiej (z wyłączeniem Zagłębia Dąbrowskiego, które historycznie było częścią Małopolski), jednak należy podkreślić, że historyczny Śląsk jest rozległą krainą. Co za tym idzie, to, co potocznie nazywa się śląską gwarą, tak naprawdę jest uznawane za język lub zespół gwar o znacznym zróżnicowaniu regionalnym.

Zasięg gwary śląskiej

Etnolekt śląski nie jest jednolity. Na różnych obszarach kulturowo-historycznych występują jego różne odmiany, w których te same słowa mogą mieć różną wymowę i inne znaczenie.

Ruszyłem w podróż przez Śląsk i Zagłębie z reporterami i poetami. Te miejsca absolutnie mnie zaskoczyły

Odkrywaj Polskę i czytaj książki – takie hasło mogłaby mieć Miedzianka Po Drodze. W tym roku ekipa festiwalu odwiedziła Śląsk i Zagłębie. Tydzień spotkań z literatami urozmaiciłem s...

Po śląsku mówi się na obszarze wyznaczonym przez liniami: Syców-Prudnik na zachodzie, Prudnik-Czadca na południowym zachodzie, Lubliniec-Tarnowskie Góry-Katowice-Bielsko na wschodzie i Syców-Lubliniec na północnym wschodzie.

Według Alfreda Zaręby, język śląski lub śląską gwarę należy dzielić na:

• kluczborską,
• opolską,
• niemodlińską,
• prudnicką,
• gliwicką centralną,
• pogranicza gliwicko-opolskiego,
• pogranicza śląsko-małopolskiego,
• cieszyńską,
• jabłonkowską.

Nie ulega wątpliwości, że śląska mowa niejedno ma imię. Jednak mowa Ślązaków kojarzy się przede wszystkim z gwarą rozbrzmiewającą na w obrębie wielkiej aglomeracji górnośląskiej.

Historia śląskiej gwary

Ze względu na swoje położenie i zasobność w surowce naturalne, w przeszłości region śląski przynajmniej raz na kilkaset lat zmieniał przynależność. Nie pozostało to bez wpływu na rozwój mowy, którą posługują się mieszkańcy tego obszaru. Poza polskim na brzmienie śląskiego w największym stopniu wpłynęły języki: niemiecki, słowacki i morawski. Należy jednak podkreślić, że zanim ziemie Śląska znalazły się w granicach Polski, mową posługiwało się niewiele osób.

Gwara śląska po drugiej wojnie światowej

Po II wojnie światowej niemal cały obszar Śląska znalazł się w granicach Polski Ludowej. Rozpoczął się wówczas proces polonizacji przejętych ziem. Ślązakom zakazano mówić językiem niemieckim. W rezultacie większość jego użytkowników zaczęła się posługiwać śląskim. Było to dozwolone, jednak nie w przestrzeni publicznej. W tamtych czasach etnolekt śląski był uznawany za język marginesu społecznego.

Gwara śląska w XXI wieku

Dopiero po 2002 roku śląski zaczął zyskiwać na popularności. Gdy Narodowy Spis Powszechny ujawnił, że godką posługuje się ponad 56 tysięcy osób (dane GUS-u z 2002 roku), zaczęły powstawać pierwsze organizacje popularyzujące język. To najwyraźniej zdało egzamin, bo w 2021 roku dane statystyczne wskazały, że śląskim na co dzień posługuje się 467 145 osób.

Śląski język czy gwara?

Wielu Ślązaków podkreśla swoją odrębność historyczną, kulturową i językową. Już od jakiegoś czasu podejmowane są działania, których celem jest doprowadzenie do uznania ich za odrębny naród, a ich mowy – za odrębny język. Póki co sprawa nie doczekała się rozstrzygnięcia. W Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, w której wyszczególnione są wszystkie mniejszości etniczne w Polsce (a także mniejszości narodowe w Polsce), Ślązacy nie zostali wyszczególnieni jako mniejszość. W 2024 r. Sejm i Senat RP przegłosowały ustawę o uznaniu śląskiego za drugi, obok kaszubskiego, język regionalny w Polsce. Ustawa została jednak zawetowana przez prezydenta.

A jak to wygląda z punktu widzenia językoznawców? Cóż, opinie specjalistów są mocno podzielone. Wielu wskazuje, że ze względu na dużą ilość słów odmiennych od ogólnopolskich, śląską mowę należy uznać za odrębny język. Nie brakuje jednak opinii, według których ze względu na wtórności wpływów niemieckich i bliskie powiązania strukturalne z polszczyzną ogólną, śląskiej mowie bliżej jest do gwary lub dialektu niż do odrębnego języka.

W kontekście braku zgodności w tej kwestii, właściwym wydaje się określać śląską mowę jako etnolekt.

Cechy charakterystyczne mowy śląskiej

Każda mowa regionalna ma swoje charakterystyczne cechy. Gwara góralska wyróżnia się choćby mazurzeniem. Jakimi wyróżnikami cechuje się ślonsko godka?

Cześć pracy. Krótka historia śląskiej doli

Samogłoski w mowie śląskiej

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech śląskiego są typowe dla niej samogłoski. Występuje tu „á” pochylone, które wymawia się dwugłoskowo, jako „ou̯” lub „åu̯”. Dwugłoskową wymowę mają także samogłoski „o” i „ó” (wymawiane jako „u̯o” i „u̯ó”). Z kolei „é” ścieśnione po spółgłoskach twardych i miękkich należy wymawiać jako y. Samogłoskę „ą” przed spółgłoskami wymawia się jako „ón”, „óm” lub „óń”. Samogłoskę „ę” przed spółgłoskami wymawia się: „ym”, „yn” lub „yń”.

Spółgłoski w gwarze śląskiej

W etnolekcie śląskim w charakterystyczny sposób wymawia się także niektóre spółgłoski. Osoby posługujące się śląską gwarą w charakterystyczny sposób wymawiają połączenie „rzy”. W ustach Ślązaka brzmi ono jak „rzi”. Gdy śródwyrazową grupę spółgłoskową kończy spółgłoska „ł”, najczęściej zostaje zredukowana. Z kolei w grupach „kie” i „gie” miękkość całkowicie zanika. Pozostaje wówczas: „ke”, „ky”, „ge” i „gy”.

Odmiana czasowników

Przy odmianie czasowników, charakterystyczną cechą śląskiego jest występowanie słowa „żeś” odmienianego w czasie przeszłym i teraźniejszym (wyłącznie dla czasownika „być”) przez osoby. Sam czasownik nie podlega w tych czasach odmianie przez osoby i występuje w formie właściwej dla 3. os. l.p. lub l.m.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.