Jan Czerski trafił na Syberię w ramach kary. Przekuł ją w długie i owocne badania naukowe

Spis treści:

1. Kim był Jan Czerski?
2. Życiorys Jana Czerskiego
3. Najważniejsze osiągnięcia Jana Czerskiego
4. Śmierć Jana Czerskiego

Jan Czerski pozostawił po sobie imponujący dorobek naukowy. Jego prace w dziedzinie geologii, paleontologii i geografii Syberii są kamieniem milowym w badaniach nad tym niegościnnym regionem. Przyglądając mapom azjatyckiej części Rosji, łatwo można zauważyć, że nazwisko polskiego badacza pojawia się na nich nader często.

Kim był Jan Czerski?

Jan Czerski zapisał się w historii jako wybitny geolog, paleontolog, przyrodnik i jeden z najbardziej zasłużonych badaczy rozległej Syberii. Był także powstańcem styczniowym. Za udział w zrywie spadły na niego carskie represje. Na Syberię trafił przymusowo, ale został tam z własnej woli.

Życiorys Jana Czerskiego

Jan Czerski urodził się 15 maja 1845 roku, w majątku Swolna (na terenie dzisiejszej Białorusi). Pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny, która wywodziła się z okolic Mińska.

Nauki pobierał w gimnazjum w Wilnie, które wówczas było jednym z najważniejszych ośrodków kształcenia na terenie zaboru rosyjskiego. W trzeciej klasie przeniósł się do Instytutu Szlacheckiego. Gdy wybuchło powstanie styczniowe, przygotowywał się do matury.

Udział w powstaniu styczniowym

Podobnie jak wielu jego rówieśników, Czerski przyłączył się do walki o niepodległość Polski. Mimo że miał dopiero osiemnaście lat, nie brakowało mu odwagi i determinacji w walce z zaborcą.

Po upadku zrywu, został ujęty przez rosyjskie wojska. Jako uczestnika powstania, skazano go na zesłanie w głąb Imperium Rosyjskiego.

Zesłanie na Syberię i przymusowa służba w wojsku

Karę odbywał w liniowym batalionie w Omsku. Była to niezwykle surowa kara, zwłaszcza że Czerski był młodym, wątłym chłopakiem. Sześcioletnia służba w carskiej armii mocno nadwątliła jego zdrowie, co miało o sobie dać znać w przyszłości.

Warunki były wyjątkowo trudne, ale młody zesłaniec nie był pozostawiony samemu sobie. W Omsku trafił pod opiekę Polaków – inżyniera Marczewskiego i naukowca W. Kwiatkowskiego. Zajął się nim także przyszły naukowiec, Kozak Potanin. To oni dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które ten studiował z wielkim zapałem.

Ćwiczenia terenowe były dla niego dobrą okazją do poszukiwań okazów, z których później sporządzał preparaty anatomiczne. Był rok 1867, kiedy swoje pierwsze zbiory wysłał do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie. Przedstawiciele szanowanej instytucji początkowo wykazywali duży entuzjazm, ale gdy dotarła do nich wiadomość, że Jan Czerski jest skazańcem, zerwali z nim kontakt.

Początek pracy naukowej

Z carskiego wojska został zwolniony w 1869 roku. Nie dostał jednak prawa powrotu do kraju. Żeby zarobić na życie, udzielał lekcji. Dwa lata później od carskiego aparatu otrzymał zezwolenie na przeprowadzkę z Omska do Irkucka. Tam spotkał Aleksandra Czekanowskiego, z którym dzielił nie tylko niedolę zesłańca, ale także pasję do nauki.

Czekanowski był już wtedy badaczem ze sporym dorobkiem. Dzięki jego pomocy, Czerski zaczął studiować geologię i paleontologię. Pracę naukową rozpoczął pod kierunkiem swojego kolegi i Benedykta Dybowskiego, lekarza, zoologa i badacza jeziora Bajkał (także zesłańca).

Wyprawy Jana Czerskiego

Od 1871 do 1883 roku polski badacz odbył wiele wypraw terenowych, zleconych mu przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne. Pracował w łańcuchu Sajan Wschodni, w dolinie rzeki Irkut i Dolinie Tunguskiej. Między kolejnymi ekspedycjami w Irkucku prowadził badania geograficzne i geologiczne Syberii Wschodniej (na polecenie Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego).

Najważniejsze osiągnięcia Jana Czerskiego

Wśród jego najważniejszych osiągnięć naukowych należy wymienić działalność Czerskiego w obszarze jeziora Bajkał. Naukowiec zbadał całe wybrzeże ogromnego zbiornika wodnego pod względem budowy geologicznej, zbierając przy tym wiele okazów fauny kopalnej i minerałów. Za opracowanie dokładnej mapy geologicznej wybrzeża jeziora został nagrodzony w Bolonii.

W latach 1877–1881 odbył cztery wyprawy naukowe w trakcie których dokładnie zbadał dolinę Selengi, wyjaśnił genezę jeziora Bajkał i przedstawił budowę geologiczną Syberii Wschodniej. Za te osiągnięcia otrzymał złoty medal Rosyjskiej Akademii Nauk.

Dzięki pomocy Jana Zawiszy, Czerski mógł przenieść się do Petersburga. W trakcie podróży do nowej lokacji wykonał dokładną analizę geologiczną trasy z Irkucka. W Petersburgu znalazł zatrudnienie w Akademii Nauk. W tym czasie opracował i wydał osteologię ssaków czwartorzędowych, których skamieniałości podczas ekspedycji na Wyspy Nowosyberyjskie, na którą wyruszył w 1885 roku. Na polecenie Akademii Nauk przygotował obszerne opracowanie fauny kopalnej ssaków syberyjskich. Czerski miał do dyspozycji ogromny materiał porównawczy, zebrany z petersburskich muzeów i innych placówek naukowych. Monografia jego autorstwa w 1891 roku ukazała się w „Zapiskach Akademii Petersburskiej”.

Śmierć Jana Czerskiego

Przymusowa służba w wojsku odbiła się na zdrowiu Czerskiego. Mimo to nie oszczędzał się podczas badań naukowych, które prowadził w wyjątkowo trudnych warunkach terenowych. Zasłużony badacz zmarł 25 czerwca 1892 roku, podczas ekspedycji naukowej w dorzecze Kołymy, Jany i Inygirki.

Upamiętnienia Jana Czerskiego

W uznaniu wybitnych zasług polskiego badacza, jego imieniem nazwano:

• łańcuch górski w Jakucji i obwodzie magadańskim,
• pasmo górskie na Zabajkalu,
• najwyższy szczyt Gór Bajkalskich,
• dolinę rzeki Kandat u podnóży Sajanów,
• jeden z najwyższych szczytów gór Chamar-Daban,
• szczyt grzbietu Nadmorskiego obok Listwianki,
• obszary obok Irkucka, gdzie odkryto i zbadano ślady bytności ludzi pierwotnych,
• miasto w Rosji nad Kołymą,
• ulice: w Gliwicach, Malborku, Zielonej Górze, Wilnie, Wierchniedźwińsku, Krzywym Rogu, Moskwie, Irkucku i Zyriance.

Dla upamiętnienia Jana Czerskiego w 2002 roku Poczta Polska wydała znaczek pocztowy o nominale 2 zł (w nakładzie 500 tys. sztuk).

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.