Język kaszubski jest jedynym w Polsce językiem regionalnym. Mówi nim 90 tys. osób

W tym artykule:

1. Czy kaszubski jest językiem?
2. Czym jest język kaszubski?
3. Początki języka kaszubskiego
4. Pismo kaszubskie
5. Alfabet kaszubski
6. Cechy języka kaszubskiego
7. Język kaszubski dziś

W Polsce można usłyszeć wiele dialektów i gwar. Niektóre brzmią dość zrozumiale dla osoby posługującej się polszczyzną ogólną. Innych nie sposób rozszyfrować. Warto jednak wiedzieć, że w całej mnogości regionalnych odmian języka polskiego próżno szukać kaszubszczyzny. Dlaczego? To proste. Na razie tylko kaszubski ma w Polsce status języka regionalnego. Śląski się tego nie doczekał – prezydent zawetował ustawę z tym związaną.

Czy kaszubski jest językiem?

Przez długi czas nie było zgody w kwestii klasyfikacji mowy Kaszubów. Niektórzy eksperci uznali kaszubski za dialekt języka polskiego, inni byli zdania, że to całkowicie odrębny język. Spory na ten temat trwają do dziś, ale status prawny języka kaszubskiego jest jasny i nie pozostawia miejsca na jakiekolwiek wątpliwości.

Status prawny

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, w której wymieniono mniejszości etniczne w Polsce, nie przyznaje Kaszubom takiego statusu. Ten sam akt prawny stwierdza natomiast, że kaszubski jest językiem regionalnym. Nie dialektem, nie gwarą, a językiem. Fakt ten nie kończy jednak dyskusji na ten temat.

Kontrowersje

Prawo prawem, a polscy językoznawcy nadal nie rozstrzygnęli sporu w kwestii klasyfikacji kaszubszczyzny. W XX wieku dominował pogląd, że kaszubskiemu należy się ranga dialektu. Obecnie większość językoznawców klasyfikuje kaszubszczyznę jako język odrębny od polskiego, ale ten pogląd ma też swoich przeciwników.

"Tabaka jest do tego, by radowało się serce." Kaszubski sposób na życie

Światy wodne i lądowe przenikają się tu w sposób harmonijny.

Niektórzy eksperci podnoszą, że o ile kaszubski kiedyś rzeczywiście był całkowicie odrębnym językiem słowiańskim, to z biegiem lat przejął na tyle dużo cech polszczyzny, że obecnie należy traktować tę mowę jako dialekt języka polskiego. Z kolei inni wskazują, że kaszubski zachował większość unikatowych cech, które dyskwalifikują tę mowę jako dialekt, a czynią ją pełnoprawnym językiem.

Czym jest język kaszubski?

Nic nie wskazuje, że wspólne stanowisko w kwestii statusu kaszubszczyzny zostanie kiedykolwiek wypracowane, jednak obowiązujące prawo jasno klasyfikuje tę mowę jako język regionalny.

Inaczej niż język łemkowski, kaszubski jest zaliczany do zachodniosłowiańskiej grupy językowej (mowa Łemków jest klasyfikowana w grupie języków wschodniosłowiańskich). Przez lata ulegał wpływom języka staropruskiego, dolnoniemieckiego i połabskiego, a ich elementy są do dziś obecne w mowie Kaszubów. Należy też wspomnieć o pewnych podobieństwach do dialektów mazowieckiego i wielkopolskiego.

Początki języka kaszubskiego

Najstarsze teksty zawierające kaszubskie zapisy są datowane na 1402 rok. Należy jednak podkreślić, że były to zaledwie teksty polskojęzyczne, które zawierały kaszubizmy. Pierwszy druk w pełni zapisany po kaszubsku pochodzi natomiast z 1586 roku.

Mowa o kaszubskim przekładzie księgi do nabożeństw „Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow. Z niemieckiego w slawięsky jęzik wilozone...” pastora Szymona Krofeya. Druga pozycja sporządzona w języku kaszubskim, „Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Slowięski” kapelana Michałą Pontanusa, pochodzi z 1643 roku.

Pismo kaszubskie

Przez długi czas teksty kaszubskie były zapisywane alfabetem ogólnopolskim. To stwarzało jednak pewne niedogodności, bowiem polskie litery nie mogły w pełni oddać wszystkich cech fonetycznych kaszubszczyzny.

Zmieniło się to dopiero w XIX wieku, za sprawą Floriana Ceynowy, badacza kaszubskiej kultury. Wydając w 1879 roku „Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé”, stworzył kaszubski alfabet i opracował gramatykę, która z niewielkimi zmianami jest używana do dziś.

Alfabet kaszubski

Opracowany przez Ceynowę alfabet zawiera następujące litery: Aa, Ąą, Ãã, Bb, Cc, Dd, Ee, Éé, Ëë, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Łł, Mm, Nn, Ńń, Oo, Òò, Óó, Ôô, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Ùù, Ww, Yy, Zz, Żż.

W alfabecie kaszubskim występują też dwuznaki: ch, cz, dz, dż, rz i sz. Każdy z nich odpowiada podobnym głoskom do tych, które występują w ogólnej polszczyźnie.

Znaki, których próżno szukać w alfabecie polskim, to:

• ã – „a” z blewiązką, czyli nosowe „a”;
• é – francuskie „e”, czyli dźwięk plasujący się pomiędzy „e” a „i”;
• ë – tzw. szwa, czyli dźwięk plasujący się pomiędzy „e” i „a”;
• ò – tzw. labializacja, czyli „u̯e”;
• ô – dźwięk pomiędzy „o” i „e”, choć w niektórych gwarach kaszubskich tożsamy z „o”;
• ù – wymawiany jako „wu”.

Cechy języka kaszubskiego

Kaszubszczyzna wykazuje wiele cech wspólnych z ogólną postacią języka polskiego i gwarami polszczyzny. Trzeba jednak podkreślić, że odrębność kaszubskiego, jako języka całkowicie odrębnego, wyraźnie maluje się w niemal każdym zdaniu wypowiadanym przez Kaszuba.

Najbardziej charakterystyczne cechy kaszubszczyzny, które potwierdzają jej odrębność, to:

• bylaczenie, czyli stwardnienie spółgłoski [w] ⟨ł⟩ w [l] ⟨l⟩;
• kaszubienie, czyli właściwość zbliżona do mazurzenia, którym charakteryzuje się gwara góralska, polegająca na stwardnieniu spółgłosek dziąsłowo-podniebiennych (ć, ś, ź, dź) w spółgłoski zębowe (c, s, z, dz);
• palatalizacja kaszubska, czyli wymowa spółgłosek zwartych tylnojęzykowych /k’/ i /g’/ w dziąsłowe [ʧʲ] (cz’) i [ʤʲ] (dż’);
• w większości gwar „ę” jest zastąpione przez „ã”;
• zanik ruchomego „e” w mianowniku;
• akcent inicjalny (w dialektach południowych);
• akcent ruchomy (w dialekcie północnym).

Język kaszubski dziś

Od 2005 roku język kaszubski ma status języka regionalnego. Dzięki temu kaszubszczyzna może być obecna w szkołach, kościołach, urzędach i mediach. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, językiem kaszubskim w Polsce porozumiewa się 89 198 osób, a dla 1777 osób jest to jedyny język, którego używają w domu.

Dlaczego Swornegacie to perła Kaszub? W Polsce jest coraz mniej miejsc, które tak stawiają na lokalność

Swornegacie to jedna z najstarszych wsi na Kaszubach. Mieszkańcy do dziś pielęgnują regionalne tradycje. Niektóre z nich, tak jak zażywanie tabaki, mogą zaskakiwać. Co jeszcze warto zrobić...

Najprężniej rozwija się na Pomorzu, gdzie w kilkunastu parafiach jest używany jako język liturgii. Jest tam obecny także w szkołach i lokalnych mediach. W kilku gminach województwa pomorskiego (Linia, Luzino, Parchowo, Sierakowice i Żukowo) został wprowadzony do urzędów jako język pomocniczy.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.