Język łemkowski przez lata był uznawany za dialekt ukraiński. Dziś jest już odrębnym językiem

W tym artykule:

1. Czym jest język łemkowski?
2. Cechy języka łemkowskiego
3. Historia języka łemkowskiego
4. Problemy z klasyfikacją języka łemkowskiego
5. Język łemkowski dziś

W 2023 roku do matury z języka łemkowskiego przystąpiły zaledwie dwie osoby. Nie oznacza to jednak, że mowa Łemków znika z przestrzeni publicznej. Posługujący się nią Rusini długo walczyli, by ich język zyskał należny mu status. Swoją mowę pielęgnują do dziś, o czym najlepiej świadczy obecność łemkowskiego w przestrzeni publicznej, szkołach i mediach.

Czym jest język łemkowski?

Mówiąc o języku Łemków, na myśli trzeba mieć należący do wschodniosłowiańskiej grupy językowej wariant języka rusińskiego. Posługują się nim Łemkowie zasiedlający obszar Zakarpacia, wschodniej Słowacji, Polski, Rumunii, Węgrzech, Serbii (Wojwodiny) i Chorwacji. W serbskiej Wojwodinie ma status języka urzędowego. W Polsce i na Słowacji jest językiem mniejszościowym.

Dialekty języka łemkowskiego

Jako że język łemkowski jest używany w wielu krajach, należy wyróżnić w nim pewne geograficzne odmiany. Dialekty używane w Polsce, Wojwodinie i na Słowacji wykazują sporo cech charakterystycznych dla pozostałych języków słowiańskich. Należy tu wskazać choćby na stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie i formy czasu przeszłego składające się z imiesłowu i krótkiej formy czasownika „być”.

Polska dla ciekawskich: Skarby z drewna

Małopolska i Podkarpacie - tu znajdziecie przepiękne drewniane cerkwie, które doceniło nawet UNESCO, umieszczając na swojej prestiżowej liście dziedzictwa kultury. Przeczytajcie opowieść J...

Największą odrębność wykazuje dialekt używany w Wojwodinie. Ta odmiana łemkowskiego wykazuje bliski związek ze wschodnimi gwarami języka słowackiego, a w kwestii fleksji i fonologii blisko mu do zachodniosłowiańskiej grupy językowej.

Cechy języka łemkowskiego

Każdy język ma pewne cechy charakterystyczne. W przypadku łemkowskiego należy wskazać między innymi na:

• pełnogłos, zjawisko polegające na występowaniu między spółgłoskami grup „-oro-”, „-ere-”, „-olo-”;
• końcówkę t' w trzeciej osobie liczby mnogiej;
• akcent na przedostatniej sylabie;
• mianowniki przymiotników liczby mnogiej zakończone końcówką „-y”;
• końcówkę „-om” w narzędniku żeńskich rzeczowników;
• końcówkę „-oj” w dopełniaczu żeńskich przymiotników;
• ściągnięte końcówki przymiotników;
• obecność partykuły pytającej „ci”.

Pisownia

Podobnie jak w przypadku innych języków wschodniosłowiańskich, pisownia w języku łemkowskich opiera się na cyrylicy, czyli alfabecie cyrylickim. Należy jednak podkreślić, że w piśmie Łemków obecne są pewne osobliwości – indywidualne cechy spotykane wyłącznie w rusińskim wariancie cyrylicy.

Słownictwo

W słownictwie łemkowskim można doszukać się wielu wyrazów wspólnych z językiem ukraińskim i wszystkimi jego dialektami. Nie brakuje w nim także zapożyczeń polskich i słowackich, a należy podkreślić, że asymilując gwary słowackie, Łemkowie w dużej części przejęli także wyrazy węgierskie. Poza tym występują także zapożyczenia rumuńskie, które najprawdopodobniej zostały przejęte bezpośrednio od Wołochów, choć nie można wykluczyć, że część została zaczerpnięta z gwar ukraińskich.

Historia języka łemkowskiego

Najstarsze znane teksty o cechach łemkowskich pochodzą z XVI wieku. Trzy stulecia później, w 1871 roku, opublikowany został pierwszy manifest odrębności języka łemkowskiego. Już wtedy pojawiały się nieliczne publikacje łemkowskie, ale dopiero w 1911 roku czasopisma i książki spisane tym językiem zaczęły być regularnie publikowane.

Problemy z klasyfikacją języka łemkowskiego

Podobnie jak język kaszubski, mowa Łemków przez długi czas miała w Polsce niejasny status. W toku dyskusji próbowano wypracować porozumienie i ustalić, czy Łemkowie porozumiewają się dialektem języka ukraińskiego, czy raczej odrębnym językiem słowiańskim. Michał Łesiów i Janusz Rieger przedstawiali zdanie, że Łemkowie posługują się ukraińską gwarą. Z kolei Henryk Fontański uzna łemkowski za odrębny język z grupy języków wschodniosłowiańskich.

Język czy dialekt?

Wielu językoznawców, którzy opowiadali się za uznaniem odrębności łemkowskiego, zaliczyło go do grupy rusińskiego kompleksu językowego. Swoim zasięgiem obejmował Beskid Niski (w Polsce i na Słowacji), Ruś Zakarpacką (na Ukrainie) i niektóre serbskie i chorwackie wysepki. Nie zmieniało to jednak faktu, że łemkowski przez dziesiątki lat był uważany za jeden z ukraińskich dialektów.

Uznaniu łemkowskiego za odrębny język nie sprzyjała polityka władz Polski Ludowej. W 1947 roku rozpoczęła się akcja „Wisła”, w ramach której Łemkowie wraz z Ukraińcami zostali wysiedleni z południowo-wschodnich terenów kraju.

Po 1989 roku nikt już nie miał wątpliwości w tej kwestii

W rezultacie aż do 1989 roku łemkowski oficjalnie miał status dialektu ukraińskiego. Dopiero gdy ustrój komunistyczny zaczął chylić się ku upadkowi mniejszości narodowe w Polsce znalazły się w znacznie lepszej sytuacji (dotyczy to także mniejszości etnicznych).

W sierpniu 1989 roku powołano do życia Komisję Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Ich sprawami zaczęło zajmować się Ministerstwo Kultury i Sztuki (wcześniej takie kompetencje miało MSWiA). Zarejestrowano wówczas Stowarzyszenie Łemków, czyli pierwszą powysiedleńczą organizację łemkowską. Nauczanie języka łemkowskiego było jednym z kluczowych punktów w jej statucie.

Język łemkowski dziś

Mniejszości etniczne w Polsce nie mają zbyt dużej reprezentacji. Najliczniejszą grupę tworzą Łemkowie, a mimo to i tak niewiele osób posługuje się swoim językiem. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2021 roku, przynależność do tej grupy zadeklarowało 13 607 osób. Zaledwie 6147 przedstawicieli mniejszości używa łemkowskiego, a 1229 zadeklarowało używanie w domu wyłącznie jednego języka.

Himalaje Beskidów. Szlakiem cerkwi Beskidu Niskiego

Pod względem wysokości nie są to Himalaje, ale Beskid Niski ma coś wyjątkowego, swój własny Tybet – kilkadziesiąt drewnianych cerkwi przycupniętych na wzgórzach. Zwiedzamy!

Nie należy jednak myśleć, że łemkowski zanika w przestrzeni publicznej i życia publicznego. To prawda, ma niewielu użytkowników, a mimo to jest obecny na dwujęzycznych tablicach z nazwami miejscowości (np. w gminie Uście Gorlickie). Jest nauczany w kilkunastu szkołach. Ma się dobrze w kulturze popularnej (zespół Lemko Tower nagrywa płyty w łemkowskim). Jest obecny w publikacjach prasowych, audycjach radiowych i w przestrzeni wirtualnej.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.