Język tatarski w Polsce jest już wymarły. Podejmowane są jednak próby jego wskrzeszenia

W tym artykule:

1. Czym jest język tatarski?
2. Cechy języka tatarskiego
3. Język tatarski w Polsce

Niektóre języki mniejszościowe, jak choćby język łemkowski, przetrwały próbę czasu i wciąż są obecne w polskiej przestrzeni. Niestety, język tatarski nie jest ujmowany nawet w oficjalnych statystykach. A szkoda, bo to niezwykle złożona, a przy tym dźwięczna i melodyjna mowa.

Czym jest język tatarski?

Tatarski jest zaliczany do grupy kipczackiej języków turkijskich. Przywędrował na Litwę w XV wieku, wraz z wojownikami, których wielki książę Witold nagrodził ziemią za lojalną służbę.

Gdzie używa się języka tatarskiego?

Tatarscy przybysze byli niemal wyłącznie mężczyznami. Gdy przeszli na rolniczy tryb życia, zaczęli zawierać związki małżeńskie z miejscowymi kobietami, a mowa ich ojców zaczęła stopniowo zanikać, aż w końcu została zapomniana.

Polscy Tatarzy: Święto ofiarowania Kurban Bajram

Tatarzy rozproszeni są po całym kraju. Doroczne święto zbliża ich do siebie.

Należy jednak podkreślić, że język tatarski nie wymarł całkowicie. Dziś głównym obszarem występowania tatarszczyzny jest Tatarstan, gdzie język tatarski ma status urzędowego. Taki sam status ma na Krymie. Mowy Tatarów używa się także w okolicach Kazania, nad Wołgą i na wielu innych obszarach Rosji. Wciąż funkcjonuje także w wielu krajach byłego ZSRR (m.in. w Ukrainie), w Turcji, Finlandii i Chinach.

Dialekty tatarskie

Rozróżnia się trzy dialekty języka tatarskiego:

• centralny,
• zachodni,
• wschodni.

Dialekt centralny jest używany przez ludność zamieszkującą Tatarstan i Baszkirię. Zachodni można usłyszeć w obwodach: Niżnowogrodzkim, Saratowskim, Wołgogradzkim, Samarskim, w Republice Czuwaskiej i Republice Mordowii. Dialektem zachodnim posługują się Tatarzy mieszkający na terenie Syberii Zachodniej.

Cechy języka tatarskiego

W niektórych aspektach język tatarski jest znacznie bardziej złożony niż język łemkowski, polski i dowolny inny z grupy języków słowiańskich.

Alfabet

W swojej pierwotnej formie, język tatarski opierał się na alfabecie arabskim (do 1927 roku). Ciekawostką jest, że obecnie wykorzystywane są dwa alfabety: cyrylica i łaciński.

Pierwszy z wymienionych ma zastosowanie w dialekcie kazańskim, używanym w Tatarstanie. Z kolei do zapisu języka krymsko-tatarskiego używana jest zarówno cyrylica, jak i alfabet łaciński, jednak trzeba podkreślić, że status oficjalnego ma alfabet oparty o cyrylicę.

Należy wspomnieć, że oba alfabety zostały wzbogacone o szereg znaków, które umożliwiają zapis charakterystycznych dla tego języka dźwięków.

Gramatyka

Dla osoby, która na co dzień posługuje się jednym z języków indoeuropejskich zaskoczeniem może być, że w tatarskim czasowniki w trybie oznajmującym mają aż pięć czasów przeszłych. Przykładowo, innego czasu używa się, gdy mowa o zdarzeniu, którego jest się pewnym w stu procentach (używa się wówczas „czasu świadka”) a innego, gdy mówi się o zdarzeniu zasłyszanym (zastosowanie ma wówczas „czas nieświadka”). Dość skomplikowany wydaje się też czas przyszły, w którym czasowniki oznajmujące mają trzy czasy.

Fonetyka

Mowa tatarska jest melodyjna i rytmiczna. Cechuje się nieco pospiesznym tempem. W tatarskiej fonetyce należy wyróżnić trzy podstawowe prawa:

• prawo harmonii samogłosek – w języku tatarskim samogłoski dzieli się na tylne (twarde) i przednie (miękkie);
• prawo dążenia do sylab otwartych – druga sylaba tatarskich wyrazów nie może zaczynać się samogłoską, a jeżeli kolejny wyraz rozpoczyna się samogłoską, w poprzednim należy dokonać przegrupowania głosek;
• dokładna wymowa ostatniej sylaby – akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę.

Język tatarski w Polsce

Mniejszości etniczne w Polsce są dumne ze swojej mowy i nic dziwnego. Przecież to właśnie język jest jednym z najistotniejszych składników tożsamości narodowej lub kulturowej. Ludność tatarska ma w Polsce swoich przedstawicieli. Jednak język, którym dawniej posługiwali się Tatarzy, w naszym kraju jest określany mianem wymarłego.

Prawdopodobnie żaden z polskich Tatarów nie korzysta dziś z mowy, która historycznie była używana na ziemiach polskich. Potwierdzają to dane Głównego Urzędu Statystycznego. W Narodowym Spisie Powszechnym, przeprowadzonym w 2021 roku, 5295 osób zadeklarowało narodowość tatarską. Brakuje jednak informacji na temat liczby osób posługujących się tatarszczyzną. Warto natomiast wspomnieć, że język tatarski ponownie zaczyna rozbrzmiewać w Polsce. W nieco innej formie, ale jednak.

Próby przywrócenia języka tatarskiego

Już od jakiegoś czasu trwają próby przywrócenia tej mowy na ziemiach polskich, ale nie w formie polsko-litewskiej, w jakiej dawniej była używana. Trzeba bowiem podkreślić, że do dziś zachowały się jedynie szczątkowe informacje na temat tego języka i wszelkie starania zmierzające do wskrzeszenia tatarszczyzny spełzłyby na niczym. Przywrócenie mowy Tatarów stanowi raczej próbę zaadaptowania współczesnego języka z Tatarstanu.

Krzewieniem języka tatarskiego zajmuje się Rada Centralna Związku Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. Lekcje dawnej mowy są prowadzone od 2011 roku. Początkowo odbywały się w Białymstoku. W 2012 roku zajęcia przeniesiono do Sokółki.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.