Już w czasach piramid siedząca praca zbierała żniwo. Choroby stawów były wśród skrybów codziennością

W tym artykule:

1. Historia siedzenia ma już tysiące lat
2. Zwyrodnienia pisarzy. Chore były nie tylko kręgosłupy
3. Wysoka pozycja społeczna = zwyrodnienia stawów i stres fizyczny

Lekarze biją dziś na alarm. Zbyt długie siedzenie połączone ze złą postawą ciała fatalnie wpływa na stan naszego zdrowia. Siedzenie – szczególnie przez długi okres i bez przerw – bardzo niekorzystnie działa na kręgosłup. Może też prowadzić do otyłości i cukrzycy.

Historia siedzenia ma już tysiące lat

Okazuje się, że siedzący tryb życia wcale nie jest wynalazkiem XX czy XXI wieku. Zespół badaczy i badaczek z Czech pod kierunkiem dr. Petry Brukner Havelkovej z Wydziału Antropologii Muzeum Narodowe w Pradze opublikował właśnie na łamach czasopisma „Scientific Reports” wyniki analiz szczątków kostnych blisko 70 dorosłych mężczyzn, w tym 30 skrybów.

Zmarli żyli w czasach Starego Państwa, czyli w latach 2700-2180 lat p.n.e. To wówczas powstała większość piramid egipskich, w tym słynna Wielka Piramida, czyli grobowiec wzniesiony dla faraona Cheopsa. Grobowce, z których pozyskano kości do analiz, znajdują się w Abusir. Na tej nekropolii również powstały piramidy, w których pochowano kilkoro władców.

Zwyrodnienia pisarzy. Chore były nie tylko kręgosłupy

Badacze zidentyfikowali zmiany zwyrodnieniowe stawów, które były bardziej powszechne wśród skrybów w porównaniu z mężczyznami wykonującymi inne zawody. Zmiany te dotyczyły stawów łączących dolną szczękę z czaszką, prawego obojczyka, górnej części prawej kości ramiennej (w miejscu, w którym styka się ona z ramieniem), pierwszej kości śródręcza prawego kciuka, dolnej części uda (w miejscu, w którym styka się ono z kolanem) oraz całego kręgosłupa, ale szczególnie jego górnej części.

Na pierwszy rzut oka niektóre ze zmian trudno jest połączyć z siedzącą pracą skryby. Najbardziej oczywiste są zwyrodnienia kręgosłupa. I dzisiaj górna część kręgosłupa zaczyna najszybciej dokuczać osobom, które wykonują siedzącą pracę.

Autorzy artykułu sugerują, że zmiany zwyrodnieniowe obserwowane w kręgosłupach i barkach skrybów mogły wynikać z długotrwałego siedzenia w pozycji skrzyżowanej z głową pochyloną do przodu, zgiętym kręgosłupem i niepodpartymi ramionami.

Co jednak ze zmianami w kolanach, biodrach i kostkach? Te mogą wskazywać, że skrybowie preferowali siedzenie z lewą nogą w pozycji klęczącej lub skrzyżowanej, a prawą nogą zgiętą z kolanem skierowanym do góry (w pozycji kucającej). Zapewne też siadywali po turecku. Autorzy artykułu zauważają, że posągi i płaskorzeźby w grobowcach przedstawiały skrybów siedzących w obu pozycjach, a także stojących podczas pracy. Za stół służyła poła „spódniczki”, którą skrybowie mieli na sobie. Wymagało to jednak ciągle pochylonej i zapewne niezbyt wygodnej pozycji, skoro dochodziło do uszkodzenia kręgosłupów.

Dlaczego nie korzystano ze stołów? – Były to czasy, zanim stoły i krzesła stały się powszechne w środowiskach życia i pracy. Nie było zatem możliwe, aby skryba siedział przez kilka godzin przy biurku i na specjalnych krzesłach, jak to jest powszechne dzisiaj. Pisanie odbywało się więc na podłodze lub na stojąco. Oprócz spódniczki, która mogła być używana jako „stół” pod papirusem podczas siedzenia, istniały różne maty lub niższe stoliczki, których można było używać do pracy – komentuje dla National Geographic Polska jedna z badaczek zaangażowanych w badanie, egiptolożka z Czeskiego Instytut Egiptologii na Uniwersytecie Karola, Veronika Dulíková.

W Egipcie odkryto grobowiec faraońskiego skryby. Przez siedzącą pracę miał problemy z kręgosłupem

Zmarł w wieku zaledwie 25 lat. Cierpiał na artretyzm, a jego kręgosłup był zniszczony przez siedzący tryb życia. Czescy archeolodzy odkryli w Egipcie grobowiec faraońskiego skryby sprzed 25...

Ale skąd u skrybów zwyrodnienie stawów szczękowych? Mogło być wynikiem żucia końcówki łodygi sitowia, którą pisano na papirusie, w celu uformowania „stalówki”. Początkowo wcale nie przypominała ona ostrych stalówek znanych z naszych wiecznych piór. Skrybowie przycinali i rozgniatali końcówki trzcinki, by możliwie jak najbardziej nasiąknęły pigmentem. Natomiast zwyrodnienie prawego kciuka mogło być spowodowane częstym ściskaniem trzcinki, którą pisano.

– Być może największą niespodzianką [w czasie badań – przyp. red.] było ekstremalne przeciążenie stawów szczękowych u skrybów. Było to coś, czego początkowo nawet nie zakładaliśmy, skupiając się głównie na reszcie szkieletu poza czaszką – skomentowała dla National Geographic Polska dr Brukner Havelková. Przyznała, że takie zwyrodnienie wydaje się jednak logiczne i zrozumiałe.

Wysoka pozycja społeczna = zwyrodnienia stawów i stres fizyczny

W starożytnym Egipcie tylko 1-3% populacji poznało sztukę pisania. Z estymacji badaczy wynika, że w okresie Starego Państwa w Egipcie żyło około 1-1,5 miliona ludzi. Oznacza to, że piśmiennych, czyli znających hieroglify, było kilkadziesiąt tysięcy osób. Głównie byli to skrybowie, którzy na potrzeby aparatu państwa zapisywali przychody dworu faraona czy potężnych założeń świątynnych zarządzanych przez kapłanów. Osoby te cieszyły się poważaniem i wysokim statusem.

Ale wygląda na to, że starożytni skrybowie nie przestrzegali BHP w zakresie higieny pracy. Pozycje, w których siedzieli podczas pracy, prowadziły do zmian zwyrodnieniowych szkieletu. Powtarzalne czynności związane z pisaniem i dostosowaniem trzcinki do pisania podczas pracy skryby, powodowały ekstremalne przeciążenie szczęki, szyi i ramion. Być może wyniki badań paleopatologów należy uznać za ostrzeżenie dla nas. I zdecydowanie lepiej dbać o nasze kręgosłupy.

Autorzy zidentyfikowali również zmiany kostne, które mogą wskazywać na stres fizyczny. Był on spowodowany powtarzającym się używaniem kości ramiennej i lewej kości biodrowej. Te zmiany odnotowano częściej wśród skrybów niż mężczyzn wykonujących inne zawody. Inne cechy szkieletu, które były bardziej powszechne wśród skrybów, to wgłębienie na obu rzepkach i spłaszczona powierzchnia na kości w dolnej części prawej kostki.

Źródło: Scientific Reports.

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.