Karol Olszewski dokonał tego, co inni uznali za niemożliwe. Walnie przyczynił się do rozwoju nauki

W tym artykule:

1. Kim był Karol Olszewski?
2. Młodość i edukacja
3. Kariera naukowa
4. Co odkrył Karol Olszewski?
5. Na czym polega kaskadowa metoda skraplania?
6. Znaczenie odkryć Karola Olszewskiego
7. Czym jeszcze zajmował się Karol Olszewski?
8. Śmierć Karola Olszewskiego
9. Dowody uznania i upamiętnienia

Maria Skłodowska-Curie, Stefan Banach, Jan Szczepanik, Jan Czochralski, Jacek Karpiński, Kazimierz Funk. Wielu polskich naukowców na całym świecie cieszy się zasłużoną sławą. Wydaje się jednak, że o Karolu Olszewskim mówi się znacznie mniej, zwłaszcza w Polsce. Niesłusznie, bo to właśnie wybitny uczony swoją pracą położył solidny fundament pod kriogenikę.

Kim był Karol Olszewski?

Karol Olszewski, polski fizyk i chemik, zasłynął jako jeden z pionierów kriogeniki, współtwórca kaskadowej metody skraplania gazów i współautor skroplenia tlenu, azotu i tlenku węgla. Nie można jednak nie wspomnieć, że był też profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, członkiem (najpierw korespondencyjnym, później rzeczywistym) Akademii Umiejętności w Krakowie i Akademii Umiejętności w Pradze, członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego im. Mikołaja Kopernika, a także wielu innych instytucji naukowych, polskich i zagranicznych.

Młodość i edukacja

Karol Olszewski urodził się 29 stycznia 1846 roku, we wsi Broniszów koło Tarnowa. Pochodził z ziemiańskiej rodziny. Jego ojciec, Jan, został zabity podczas rzezi galicyjskiej.

Przyszły światowej sławy kriogenik uczył si w I C.K. Gimnazjum w Tarnowie. W latach 1866-1871 studiował chemię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1869 roku zaczął pracę jako demonstrator. Dwa lata później otrzymał stanowisko asystenta profesora Emila Czyrniańskiego w Katedrze Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Kariera naukowa

W 1872 roku otrzymał rządowe stypendium i wyjechał Heidelbergu. Tam uzyskał doktorat z filozofii. Rok później nostryfikował doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uzyskał też habilitację, po czym objął stanowisko prywatnego docenta chemii. W 1876 roku został nominowany na profesora nadzwyczajnego, a w 1888 roku władze uniwersytetu powierzyły mu tymczasowe kierownictwo Katedry Chemii. Trzy lata później stanął na czele nowo powstałego I Zakładu Chemicznego.

Co odkrył Karol Olszewski?

Już w 1883 roku zaczął pracować nad skraplaniem gazów trwałych. Badania w tym zakresie prowadził wspólnie z profesorem fizyki Zygmuntem Wróblewskim. Zastosowali aparat opracowany przez Louisa Paula Cailleteta, by uzyskać ciekły tlen, azot i tlenek węgla w stanie statycznym. Był to pierwszy w historii przypadek skroplenia gazów powietrza.

Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski nie byli pierwszymi naukowcami, którzy podjęli się próby skroplenia gazów powietrza. Przed nimi badania w tym zakresie prowadzili m.in. francuscy uczeni. Nie zmienia to jednak faktu, że ta sztuka udała się tylko Polakom. Mało tego, potrzebowali na to mniej niż dwa miesiące!

Przez pewien czas wyłącznie Olszewski i Wróblewski potrafili używać metody kaskadowego skraplania gazów. To sprawiło, że próbki zamknięte w krakowskim laboratorium stały się najzimniejszymi punktami na Ziemi. W 1884 roku Olszewski samodzielnie dokonał skroplenia wodoru w stanie dynamicznym i wyznaczył jego parametry krytyczne.

Śmierć Zygmunta Wróblewskiego i dalsza praca

16 kwietnia 1888 roku Zygmunt Wróblewski zmarł w następstwie rozległych oparzeń odniesionych w tragicznym wypadku. Olszewski nie zrezygnował jednak z dalszych badań nad skraplaniem i niskimi temperaturami.

W 1890 roku naukowiec przedstawił aparat do skraplania swojego autorstwa, który umożliwiał wylewanie skroplonego gazu i osiągnięcie najniższej wówczas temperatury na świecie, wynoszącej minus 225 stopni Celsjusza. W 1895 roku o pomoc do Olszewskiego zwrócił się William Ramsay, odkrywca argonu i helu i późniejszy noblista. Na jego prośbę polski naukowiec skroplił i zestalił argon oraz podjął próbę skroplenia i zestalenia helu.

Na czym polega kaskadowa metoda skraplania?

To właśnie badania nad skraplaniem gazów przyniosły mu największą sławę. Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski osiągnęli wybitny poziom w tej dziedzinie dzięki opracowanej przez siebie kaskadowej metodzie skraplania, wykorzystującej coraz niższe temperatury skraplania kolejnych gazów. Metodę tę stosuje się pod zmniejszonym ciśnieniem. W założeniu, skroplone i wrzące gazy mają obniżać temperaturę dla kolejnych skropleń, przeprowadzanych w niższych temperaturach.

Znaczenie odkryć Karola Olszewskiego

Dlaczego odkrycie Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego należy uznać za niebywałe? To proste – na opracowanej przez nich metodzie skraplania wyrosła nowa nauka: kriogenika. Z kolei ta dziedzina położyła podwaliny pod dalszy rozwój biologii, chirurgii, badań przestrzeni kosmicznej, a także niezliczonych gałęzi przemysłu, w tym metalurgicznego, chemicznego i spożywczego.

Czym jeszcze zajmował się Karol Olszewski?

Wypada wspomnieć, że Karol Olszewski był także chemikiem sądowym. Zajmował się też analizą wód studziennych, rzecznych i mineralnych dla Krakowa i okolic.

Pierwsze w Polsce zdjęcie rentgenowskie

Co ciekawe, to właśnie Karol Olszewski wykonał pierwsze w Polsce zdjęcie rentgenowskie. 5 stycznia 1896 roku ukazała się publikacja opisująca odkrycie Wilhelma Röntgena (na łamach wiedeńskiego dziennika „Die Presse”). Była to pierwsza informacja na ten temat, która dotarła do Krakowa. Opierając się na doniesieniach prasowych, Olszewski i dwaj jego asystenci, Tadeusz Estreicherm i Edward Drozdowski, skonstruowali własny generator promieni X.

Eksperymenty prowadzili od 8 do 20 stycznia. W końcu udało im się uzyskać wyraźny obraz przedmiotu – mosiężnej figurki. W lutym 1896 roku wykonał pierwsze badanie obrazowe do celów medycznych. Zgłosił się do niego profesor Alfred Obaliński. Na prośbę krakowskiego chirurga Olszewski prześwietlił uszkodzony staw łokciowy, dzięki czemu lekarz mógł postawić dokładną diagnozę.

Śmierć Karola Olszewskiego

Pionier kriogeniki zmarł 24 marca 1915 roku, w Krakowie. Spoczął na Cmentarzu Rakowickim. Uroczystości żałobne, w których uczestniczyły władze Uniwersytetu Jagiellońskiego i Krakowa. odbyły się w gmachu „Collegium Chemicum”. 19 października 2018 roku prochy Karola Olszewskiego zostały złożone w Panteonie Narodowym w kościele św. Piotra i Pawła.

Do końca był oddany nauce. Nigdy nie założył rodziny, a całe swoje oszczędności, w kwocie 140 tysięcy koron, w swej ostatniej woli przekazał na popieranie badań w dziedzinie niskich temperatur.

Dowody uznania i upamiętnienia

Za swoją pracę i ogromny wkład w rozwój wielu dziedzin nauki Karol Olszewski otrzymał liczne dowody uznania:

• był dwukrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (w 1904 i 1913 roku) i raz w dziedzinie chemii (w 1913 roku);
• podczas XXXV Zjazdu Fizyków Polskich w Białymstoku profesor Andrzej Kajetan Wróblewski wymienił go jako jednego z czterech polskich fizyków, którzy dokonali odkryć na miarę Nagrody Nobla (na tej liście znaleźli się także Marian Smoluchowski, Marian Danysz i Jerzy Pniewski);
• 11 listopada 1936 roku otrzymał pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski;
• został uhonorowany orderem Żelaznej Korony II klasy, tytułem radcy dworu, nagrodą im. ks. Lubomirskich i złotym medalem im. J. Śniadeckiego.

Opracowana przez Karola Olszewskiego aparatura pozwoliła utworzyć Muzeum Zabytków Przyrodniczych Uniwersytetu Jagiellońskiego (które dziś nosi nazwę Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego). W sali imienia polskiego uczonego mieści się wyposażenie jego pracowni naukowej, w tym zaprojektowany przez niego aparat do skraplania gazów, jeden z najstarszych w Europie. Nie można też nie wspomnieć, że nazwiskiem wybitnego naukowca nazwano ulice w wielu polskich miastach, w tym w Krakowie, Oświęcimiu, Kielcach, Gdańsku, Kobyłce i we Wrocławiu.

W czasie jego profesury chemia na Uniwersytecie Jagiellońskim osiągnęła światowy poziom. Swoimi odkryciami wpłynął na rozwój dziedzin, które w sposób realny przyczyniają się do poprawy jakości życia na całym świecie. To jego największe dziedzictwo.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.