Kobiety w średniowieczu wymykają się stereotypom. Potrafiły zajmować się nauką i samodzielnie rządzić

W tym artykule:

1. Rola kobiet w średniowieczu
2. Życie codzienne kobiet w średniowieczu
3. Ubiór kobiet w średniowieczu
4. Higiena kobiet w średniowieczu
5. Zawody kobiet w średniowieczu
6. Naukowe osiągnięcia średniowiecznych kobiet
7. Średniowieczne władczynie
8. Kobiety w religii

W połowie XIX wieku ukuty został slogan, określający średniowiecze jako wieki ciemne. Błędne wyobrażenie na temat tego okresu pokutowało przez długi czas. I choć dziś już wiemy, że wieki średnie nie były takie ciemne, jakimi je przedstawiano, to wiele stereotypów, które zapoczątkowano wówczas i wcześniej, powtarza się do dziś. Jeden z nich przedstawia niekorzystny wizerunek kobiet. Niewykształcone, brudne, słabe, a nawet ułomne – to zaskakujące, ale taki obraz średniowiecznej kobiety nierzadko malowany jest nawet dziś. Należy jednak podkreślić, że ma on niewiele wspólnego z prawdą.

Rola kobiet w średniowieczu

Nie, średniowieczne kobiety nie były analfabetkami (choć to zjawisko nie było rzadkością w wiekach średnich, nawet w środowiskach królewskich). Dbały o higienę (znacznie większe zaniedbania w tym obszarze należy przypisać kolejnej epoce, czyli renesansowi). Miały osiągnięcia na polu naukowym (mimo że czas po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego nie był najbardziej płodnym okresem w kwestii odkryć naukowych, a dostęp do edukacji był dla kobiet mocno ograniczony). Mimo że spisywana przez mężczyzn historia przez długi czas starała się marginalizować ich rolę w tej epoce, to średniowieczna codzienność wyglądała nieco inaczej.

Jaką rolę pełniły kobiety w średniowieczu? Dokładnie taką samą, jak we wszystkich innych epokach. Były matkami, żonami, wdowami, bez wątpienia także kochankami. Wśród nich były proste chłopki, ale także osoby oddane nauce, które starały się poprawić byt innych kobiet. Istniały także władczynie, a niektóre osiągały wysoką pozycję poprzez intrygi, które mogły knuć dzięki wrodzonemu wdziękowi i inteligencji. W skrócie, średniowieczna rola kobiet w społeczeństwie nie odbiegała od tej, jaką pełniły ich antyczne poprzedniczki i renesansowe następczynie.

Najważniejsze wynalazki średniowiecza. Te odkrycia zmieniły świat

Średniowiecze często bywa nazywane również „wiekami ciemnymi” lub „epoką ciemnoty”. To niesprawiedliwe określenie zostało po raz pierwszy użyte przez renesansowych uczonych, którz...

Dlaczego więc spisywana przed wiekami historia starała się przedstawiać średniowieczną kobietę w złym świetle? Odpowiedź jest prosta: patriarchalne społeczeństwo obawiało się kobiet. W wiekach średnich, obyczajowość była dyktowana przez Kościół katolicki. To w dużej mierze decydowało o tym, jak postrzegano kobietę we średniowieczu.

Warto zwrócić uwagę, że już Stary Testament przedstawia kobietę jako istotę gorszą – kusicielkę, która wywiodła ludzi z raju. Średniowieczni duchowni wywierali silny wpływ na każdą dziedzinę. W tym miejscu wystarczy wskazać choćby na filozofię. Nawet świeccy filozofowie średniowiecza musieli łączyć swoją dziedzinę z teologią. Można więc założyć, że to samo dotyczyło kronikarzy (inna sprawa, tę funkcję często sprawowali duchowni). Paradoksalnie, niezliczone stereotypy na temat średniowiecznych kobiet wskazują na ich silniejszą pozycję w społeczeństwie, niż było to przedstawiane. W przeciwnym wypadku, nie byłoby potrzeby ich oczerniania.

Życie codzienne kobiet w średniowieczu

Powszechnie panuje pogląd, według którego kobiety w średniowieczu wychodziły za mąż w młodym wieku. To prawda, ale tylko częściowo. W początkowej fazie wieków średnich, małżeństwa najprawdopodobniej były zawierane w dość późnym wieku. Mogło to wynikać z tradycji germańskich plemion lub było dyktowane wielkością wczesnośredniowiecznych osad – ograniczona przestrzeń wymuszała ograniczenie przyrostu ludności.

W środkowym i późnym średniowieczu wzorce małżeńskie uległy wyraźnej zmianie. Prawo kanoniczne dopuszczało zaręczyny, gdy kobieta (choć właściwym określeniem jest w tym przypadku słowo dziewczynka) skończyła siedem lat. Gdy skończyła 12. rok życia, mogła zawierać małżeństwo. Zdarzały się też wyjątki od tej reguły, zwłaszcza gdy małżeństwo mogło przyczynić się wyższym celom. Należy jednak podkreślić, że takie praktyki były typowe właściwie tylko dla wyższych warstw społecznych. Wynikało to z faktu, że największe korzyści z aranżowanego małżeństwa (co było średniowieczną normą) osiągały właśnie wysokie rody.

Przed zamążpójściem kobiety uczyły się prac domowych, a te z biedniejszych rodów pracowały u obcych rodzin, by zarobić na swój posag. Po zawarciu związku małżeńskiego, ich głównym zajęciem było wychowywanie dzieci. Matki pochodzące z wyższych sfer miały do pomocy służące i mamki, które zajmowały się kąpaniem, przewijaniem i karmieniem niemowląt. Kobiety niższych stanów społecznych zajmowały się tym wszystkim same.

Wspomnieliśmy, że macierzyństwo było głównym zajęciem kobiety w średniowieczu. Głównym, ale nie jedynym. Na wsi kobiety musiały doglądać całej zagrody, a pod nieobecność męża (np. gdy ten wyruszył na wojnę) przejmowały także jego obowiązki. Należy więc przyjąć, że musiały posiadać wszechstronne umiejętności, tym bardziej, że wiejska architektura średniowiecza nie należała do solidnych, więc mniejsze i większe naprawy w domostwie były czymś normalnym.

Ubiór kobiet w średniowieczu

Ubiór średniowiecznej kobiety ewoluował na przestrzeni poszczególnych okresów tej epoki. W najwcześniejszej fazie wieków średnich, kobiety i mężczyźni nosili niemal identyczne stroje. Najistotniejszą różnicą była ich długość – męskie ubrania były krótsze.

Jak wyglądała średniowieczna kobieta? Naukowcy stworzyli niezwykły model 3D

Na podstawie kości kobiety, które odnaleziono w Norwegii, naukowcy stworzyli pełnowymiarowy, realistyczny model 3D. Tak wyglądała Tora, która żyła 800 lat temu.

Aż do XIV wieku podstawowym strojem kobiecym była długa tunika (która w XV stuleciu zyskała kołnierz), na którą zakładano zapaski tworzące spódnicę. Zaskakujące jest to, że odzież kobiet z wyższych sfer był podobny do tego, jaki nosiły panie stojące niżej w społecznej hierarchii. Oczywiście różnił się materiałem, kolorem i zdobieniami, ale ogólny zamysł był taki sam. Odzienie składało się z dwóch warstw tunik: spodniej i wierzchniej. Te przeznaczone dla kobiet z wysokich rodów były szyte z jedwabiu, aksamitu i innych luksusowych tkanin. Chłopki i mieszczanki nosiły ubrania wykonane ze znacznie gorszych materiałów, więc do naszych czasów nie zachowało się ich zbyt wiele.

W XV wieku popularność zyskała houppelande, czyli rodzaj obszernej na dole sukni z rozkloszowanymi rękawami. Talia takiego stroju była podniesiona pod biust. Warto wspomnieć, że w średniowieczu nie używano guzików. Żeby dopasować strój do ciała, stosowano boczne sznurowanie, a wąskie rękawy trzeba było rozpruwać po każdym użyciu i ponownie zszywać przy kolejnym.

Higiena kobiet w średniowieczu

Odnosząc się do stereotypowej opinii o średniowieczu jako o „brudnej epoce”, trzeba wspomnieć, że kobiety wieków średnich kąpały się przynajmniej raz w tygodniu. Przynajmniej, czyli zazwyczaj częściej.

Należy podkreślić, że nie wszystkie kobiety przestrzegały dobrych praktyk higienicznych. Wynikało to z faktu, że sam Kościół nie zachęcał do kąpieli, jako że chrzest oczyszczał na całe życie, jak głosił św. Hieronim. Hołdowała temu choćby św. Kinga, żona Bolesława Wstydliwego. Trzeba jednak podkreślić, że unikanie kąpieli nie było regułą i miało raczej wymiar ascetyczny.

Już najstarsze przekazy zawierają wzmianki o łaźniach, z których mogli korzystać niemal wszyscy. Należy zaznaczyć, że łaźnie towarzyszyły społeczeństwu przez cały okres średniowiecza. Początkowo do mycia używano ługu, później – mydła.

Dbano nie tylko o czystość ciała, ale także jamy ustnej. Trotula z Salerno zalecała kobietom płukanie ust winem z dodatkiem soli i czyszczenie zębów łupinami orzechów. Erazm z Rotterdamu zalecał używanie piórka lub kości drobiowej. Bogate damy mogły też korzystać z perfum. Wytwarzano je wówczas z olejków kwiatowych, przypraw i ziół.

Zawody kobiet w średniowieczu

Czym trudniły się średniowieczne kobiety? Jednym z tradycyjnych kobiecych rzemiosł było przędzenie. Używano do tego kądzieli i wrzeciona, a pod koniec epoki – kołowrotka. Trudniły się też położnictwem, opieką nad dziećmi, a pod koniec średniowiecza upowszechnił się zawód akuszerki.

W rodzinach chłopskich, kobiety trudniły się hodowlą zwierząt, wypiekiem chleba i wyrobem produktów mleczarskich. Nierzadko warzyły też piwo.

Naukowe osiągnięcia średniowiecznych kobiet

W wiekach średnich kobiety miały ograniczony dostęp do nauki, zwłaszcza w obszarze edukacji uniwersyteckiej. Na taki przywilej mogły liczyć niemal wyłącznie szlachetnie urodzone damy. Pierwszym uniwersytetem, który umożliwił kobietom studiowanie, był Uniwersytet Boloński. W XV wieku Dorotea Bucca prowadziła tam katedrę medycyny.

Jeszcze wcześniej, bo w XII stuleciu, medycyny nauczała włoska lekarka Tortula di Ruggiero (w szkole medycznej w Salerno). To właśnie jej przypisuje się autorstwo ważnych tekstów z zakresu ginekologii i położnictwa. Większość kobiet kształciła się w klasztorach. Mogły też prowadzić tam badania naukowe, czego efektem są choćby dzieła Hildegardy z Bingen z zakresu medycyny i botaniki.

Średniowieczne władczynie

We wczesnym średniowieczu władza była typowo męskim atrybutem. Jako jedna pierwszych schemat ten przełamała cesarzowa Irena, pierwsza kobieta samodzielnie rządząca Bizancjum. Od 902 r. brytyjską Mercją władała Ethelfleda. Była córką Alfreda Wielkiego, władcy Wesseksu, który jako pierwszy zjednoczył Anglię.

W pełnym średniowieczu rola kobiet w polityce wzrosła. Wystarczy powiedzieć, że Eleonora Akwitańska była jedną z najbardziej wpływowych władczyń w średniowiecznej Europie. Taki stan utrzymywał się aż do końca epoki. Kobiety zyskiwały duże wpływy i realnie wpływały na geopolityczną mapę starego kontynentu, czego przykładem może być choćby małżeństwo Izabeli I Kastylijskiej z Ferdynandem II Aragońskim, które doprowadziło do powstania Królestwa Hiszpanii.

Archeolodzy znaleźli monetę, która wspomina królową Franków. Pierwsza taka w historii

Naukowcy odnaleźli monetę z czasów państwa karolińskiego. Widnieje na niej imię Fastrady, żony Karola Wielkiego, króla Franków i Longobardów. Badacze twierdzą, że to pierwsza znana mon...

Średniowieczne władczynie nie zawsze sprawowały rządy w sposób bezpośredni. Do realizacji swoich celów często używały... swoich wdzięków. Taką strategię obierała choćby księżna Emnilda. Żona Bolesława Chrobrego potrafiła używać miłosnych sztuczek do wywierania wpływu na polityczne decyzje męża.

Kobiety w religii

Średniowieczny Kościół nie dopuszczał, by kobiety pełniły funkcje kapłańskie (co zresztą nie zmieniło się do dziś). Życie religijne mogły pogłębiać w klasztorach. Najwyższą funkcją, jaką w zakonie mogła pełnić kobieta, była rola opatki. Niżej w hierarchii stała przeorysza, która pomagała jej w zarządzaniu klasztorem.

Życie zakonne było dostępne wyłącznie dla pobożnych kobiet, które nie polemizowały z naukami Kościoła. Co się działo z tymi, które miały własne zdanie i ośmielały się wypowiadać je głośno? Wbrew powszechnemu przekonaniu, tortury na kobietach w średniowieczu i skazywanie ich na śmierć nie były zjawiskiem powszechnym. Tzw. polowania na czarownice zostały zapoczątkowane dopiero pod koniec tej epoki, a ich apogeum nastąpiło po 1560 roku.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.