Kodeks Justyniana – wizjonerski zbiór przepisów, o który oparte jest dzisiejsze prawo

W tym artykule:

1. Kiedy powstał Kodeks Justyniana i czym był?
2. Co zawierał Kodeks Justyniana?
3. Gdzie powstał Kodeks Justyniana?

Fundamentem porządku w każdym państwie jest prawo. Doskonale wiedział o tym jeden z najwybitniejszych władców historii, cesarz bizantyjski Justynian I Wielki (527–565 n.e.). Pochodził z ubogiej, chłopskiej rodziny. Został wielkim reformatorem. To za jego czasów Cesarstwo Bizantyjskie przeżywało złoty okres.

Kiedy powstał Kodeks Justyniana i czym był?

Kodeks Justyniana powstawał przez wiele lat, od roku 529 do 565 n.e., czyli przez niemal okres panowania Justyniana I Wielkiego. Był to wieloletni projekt polegający na dostosowywaniu prawa do ówczesnych realiów. Kodeks Justyniana był zbiorem praw i interpretacji prawnych prawa rzymskiego. Opracowywano je pod patronatem cesarza bizantyjskiego.

Na czele komisji mającej usystematyzować prawo stanął Trybonian. Komisja ta przejrzała miliony dokumentów od czasów cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta do jemu współczesnych. Dlatego, ściśle rzecz biorąc, prace te nie stanowiły nowego kodeksu prawnego.

Trybonian był z zawodu prawnikiem. Wywodził się z Pamfilii w Azji Mniejszej. To obecnie południowo-zachodnia Turcja. Wspólnie z innymi najtęższymi umysłami epoki podjął się tego wielkiego zadania. W nagrodę za opracowanie Kodeksu cesarz mianował Tryboniana kwestorem świętego pałacu. Niektórzy uważają, że urząd ten można porównać do stanowiska ministra sprawiedliwości.

Co zawierał Kodeks Justyniana?

Na Kodeks składały się trzy dzieła, które można określić też jako księgi oraz nowele. Były to:

• Kodeks – opracowała go 10-osobowa komisja. Dokument zawierał zaktualizowaną listę rozporządzeń i tzw. konstytucji wydanych przez wcześniejszych cesarzy. Usunięto w nim sprzeczne i przestarzałe prawa oraz dostosowano przepisy do ówczesnych okoliczności. Składający się z 10 ksiąg Codex Constitutionum ogłoszono w 529 r. Wszystkie cesarskie rozporządzenia, które nie znalazły się w nim – uchylono. W 534 roku ukazała się „nowelizacja” zawierająca 12 ksiąg pod nazwą Codex Repetitae Praelectionis.
• Digesta – powstały w latach 530–533. To wybór fragmentów pism prawników z okresu I w. p.n.e. – IV w. n.e. Komisja wybrała najbardziej wartościowe wypowiedzi dla praktyki sądowej. Opublikowano je w 50 księgach, każda pod innym tytułem. Dokonano ich redakcji. Wypowiedzi prawników, które nie trafiły do zbioru, uznano za nieistotne i nie można było się na nie już więcej powoływać. Posunięto się nawet dalej. Nakazano zniszczyć literaturę, na podstawie której oparto Digesta. To dziś poważny problem dla badaczy rzymskiego prawa i jego ewolucji.
• Instytucje – (łac. Institutiones) opublikowano w 533 r. pod nadzorem Triboniana. Opierały się na wcześniejszych tekstach, takich jak te jurysty rzymskiego z II w. n.e. Gaiusa. Był to w swej istocie podręcznik prawa rzymskiego. Adresowano go „do żądnej poznania praw młodzieży” (łac. cupidae legum iuventuti). Podręcznik podzielono na trzy zasadnicze części: personae (przepisy dotyczące osób), res (przepisy dotyczące rzeczy) i actiones (skargi, przepisy proceduralne).
• nowele – (łac. Novellae Constitutiones) – późniejsze edykty władcy. To zbiory kilku rozporządzeń cesarza wydane w latach 534–565.

Całość uzyskała w średniowieczu formalną nazwę: Corpus Juris Civilis, czyli Korpus prawa cywilnego. Wszystkie części kodeksu napisano po łacinie. Wyjątkiem są nowele, które opublikowano w starożytnej grece. Dla zachodnich prowincji rzymskich przygotowano oficjalne łacińskie przekłady.

Gdzie powstał Kodeks Justyniana?

Nad kodeksem pracowano pod okiem Triboniana w Konstantynopolu, czyli w stolicy Cesarstwa Bizantyjskiego. Jest to obecny Istambuł, miasto w Turcji na pograniczu Azji Mniejszej i Europy. To tam znajdował się pałac cesarski, gdzie pracował Tribonian.

Kodeks Hammurabiego słynie z drakońskich kar. Zapisano w nim jednak także bardzo praktyczne wskazówki

Kodeks Hammurabiego – jeden z najstarszych długich tekstów i jeden z pierwszych przykładów praktycznego zastosowania prawa talionu – współcześnie może wydawać się brutalny i okrutny. ...

Inicjatywa cesarza była bardzo cenna. Dzięki pracy kilkudziesięcioosobowej komisji udało się ujednolicić i uporządkować prawo rzymskie. Sam kodeks nie zawierał nowych przepisów. Bazował jedynie na prawach spisanych przez poprzednich cesarzy rzymskich. Kluczowe jest to, że usunięto sprzeczności i prawa, które wchodziły ze sobą w konflikt. Wszelkie istniejące prawa, których nie uwzględniono w Kodeksie, uchylono.

Współczesny system prawny w wielu krajach świata w bliższy lub dalszy sposób nawiązuje do prawa rzymskiego. Tak jest zwłaszcza w przypadku prawa cywilnego. We wszystkich systemach prawnych Europy kontynentalnej można odnaleźć liczne elementy prawa rzymskiego. Do Korpusu stworzonego przez Justyniana sięgano już w średniowieczu. Również sam wielki dowódca Napoleon Bonaparte w czasach nowożytnych narzucił podbitym przez siebie terenom system prawny zwany Kodeksem Napoleona, który opierał się na rzymskiej tradycji.

Źródła:

• Britannica
• Krawczuk A., Poczet cesarzy bizantyjskich, Warszawa 2006
• Zintegrowana Platforma Edukacyjna
• Ziółkowski A. Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.