Kolonie brytyjskie – odkryj ich historię od początków osadnictwa po dekolonizację

W tym artykule:

1. Początkowo Anglia nie myślała o kolonizacji
2. Początki kolonizacji brytyjskiej
3. Ekspansja imperium brytyjskiego
4. W jakich krajach były kolonie brytyjskie?
5. Kultura kolonialna
6. Koniec imperium brytyjskiego
7. Czy Wielka Brytania ma jeszcze kolonie?

Początki kolonializmu sięgają starożytności, gdy w rejonie Morza Śródziemnego i Morza Czarnego powstawały greckie osady (tzw. wielka kolonizacja). Faktyczny rozwój tej formy osadnictwa nastąpił jednak w okresie wielkich odkryć geograficznych.

Początkowo podbojem nowych lądów w największym stopniu interesowali się Portugalczycy i Hiszpanie. Oba mocarstwa dysponowały potężnymi flotami, a żądni chwały i przywilejów podróżnicy nie wahali się przed podejmowaniem ryzyka. Niebawem do wyścigu kolonialnego miała dołączyć także Anglia. Gdy nastała era wiktoriańska, Brytyjczycy byli już największą potęgą imperialną świata.

Początkowo Anglia nie myślała o kolonizacji

Mimo że imperium brytyjskie należy już do odległej przeszłości, to właśnie Wielka Brytania zapisała się w historii jako najpotężniejsze mocarstwo imperialne. Początkowo nic jednak nie wskazywało na to, że w wyścigu kolonialnym to właśnie Anglia wysunie się na czołową pozycję.

Wielka Brytania na piechotę. TOP 5 najpiękniejszych szlaków dla wędrowców

Wielka Brytania ma do zaoferowania znacznie więcej niż tętniące życiem miasta. Z dala od nich znajdziemy malownicze plaże i ciągnące się przez setki kilometrów piesze szlaki turystyczne.

W XV i XVI wieku Hiszpania i Portugalia były krajami przodującymi w kwestii kolonizacji nowych ziem. W 1492 roku wspierany przez hiszpańską monarchię Krzysztof Kolumb przybył do Nowego Świata, gdzie założył pierwszą europejską kolonię.

Tymczasem Anglia musiała czekać na pierwsze sukcesy kolonialne za oceanem aż do 1607 roku. Na początku ery wielkich odkryć geograficznych korona angielska nie koncentrowała swej uwagi na terenach za oceanem. Dlaczego, skoro nowe terytoria przynosiły zdobywcom ogromne zyski?

Odpowiedź jest prosta – kraj musiał wówczas uporać się z wieloma wewnętrznymi problemami. Gdy papież odmówił Henrykowi VIII Tudorowi unieważnienia małżeństwa z Katarzyną Aragońską, ten zerwał wszelkie stosunki ze Stolicą Apostolską. W 1534 roku ogłosił niezależność Kościoła angielskiego od Rzymu. Czas panowania Marii Tudor, gorliwej katoliczki, był okresem wielkiego prześladowania protestantów. Anglia na dobre stała się krajem protestanckim w czasie panowania Elżbiety I.

Konflikt religijny nie sprzyjał zdobywaniu nowych ziem, tym bardziej, że Anglia musiała w tym czasie uporać się także z bliższymi problemami kolonialnymi – w Irlandii. Krwawa wojna wymagała zaangażowania ogromnych środków. Środków, których korona de facto nie miała w nadmiarze, bo zanim nastała rewolucja przemysłowa, w kraju panował kryzys gospodarczy.

Zamiast zakładać swoje kolonie, Anglia wolała po prostu grabić hiszpańskie galeony, które transportowały złoto, przyprawy i inne bogactwa z Nowego Świata.

Początki kolonizacji brytyjskiej

Co sprawiło, że angielska monarchia zaczęła wreszcie sięgać wzrokiem poza swoje granice? Po rozwiązaniu wewnętrznego konfliktu religijnego, protestancka Anglia zaczęła czuć niechęć do katolickiej Hiszpanii. Korona nie chciała pozostawać w tyle za jedną z największych potęg ówczesnego świata, więc rywalizacja z Hiszpanami o bogactwa czerpane z nowych ziem była naturalnym posunięciem.

Poza tym na handlu z Nowym Światem zarabiały też inne kraje katolickie, w tym Francja. Gdyby Anglia dłużej zwlekała z przystąpieniem do kolonizacji, katolicy zyskaliby w Nowym Świecie ogromne wpływy.

Paradoksalnie, do wdrożenia polityki imperialnej w dużym stopniu przyczynił się też wewnętrzny kryzys gospodarczy. W XVI wieku znaczna część angielskiego społeczeństwa żyła w skrajnym ubóstwie. Ludność pozbawiona środków do życia musiała zrobić wszystko, by przeżyć.

W rezultacie w kraju szerzyły się kradzieże i inne formy przestępstw. Parlament postanowił rozwiązać ten problem, wysyłając „nadwyżki populacyjne” (bo zdaniem rządzących, źródłem problemu było przeludnienie) do kolonii. Tam ludzie mogliby zająć się zakładaniem osad, pozyskiwaniem skór i wydobywaniem surowców.

Duży wpływ na rozpoczęcie kolonizacji miało też opracowanie modelu działania kompanii handlowych. Mowa tu o spółkach, które funkcjonowały na zasadach zbliżonych do współczesnych korporacji. Kapitał czerpały poprzez sprzedaż udziałów, co rozkładało ryzyko finansowe na wiele podmiotów. Korona nie miała środków na sponsorowanie wypraw do Nowego Świata, ale mogła udzielić swojego „błogosławieństwa” prywatnym firmom, które chciały zdobywać i eksploatować nowe ziemie.

Ekspansja imperium brytyjskiego

Początkowo brytyjska uwaga skupiała się na Ameryce Północnej, ale już w drugiej połowie XVII wieku Anglicy zaczęli interesować się znacznie szerszym obszarem. Ekspansja terytorialna rozpoczęła się w 1655 roku, gdy wyparli Hiszpanów z Jamajki.

Niebawem zaczęli interesować się Indiami. Ślub Karola II z Katarzyną Braganzą włączył Bombaj do angielskiego stanu posiadania, ale Anglia zamierzała poszerzyć swoją indyjską posiadłość.

Pod koniec XVII wieku Anglia była obecna na Karaibach, w Kanadzie i umacniała swoją pozycję w Ameryce Północnej, gdzie wyparła Holendrów z Nowego Amsterdamu, i w Indiach. W XVIII wieku, w czasie wojny siedmioletniej, Brytyjczycy zaczęli wypierać z Francuzów z Indii, początkowo przejmując niewiele znaczące faktorie, a później punkty strategiczne. W 1759 roku zdołali przejąć francuskie tereny w Kanadzie, zdobywając prowincję Quebec.

Tajemnica Roanoke. Co się stało w "zaginionej kolonii"?

W 1587 roku ponad stu angielskich osadników przybyło na wyspę Roanoke, u wybrzeży dzisiejszej Karoliny Północnej. 3 lata później ślad po nich zaginął…

Tym samym, Anglia zakończyła francuskie osadnictwo na niemal 60 lat. Gdy w 1761 roku do walk przyłączyła się Hiszpania, straciła niemal całą flotę. Brytyjczycy stali się największą morską potęgą.

Próba narzucenia Ameryce polityki stricte kolonialnej (Brytyjczycy nie tylko narzucali podatki, nie chcieli też dopuścić, by osadnicy rozwinęli w Ameryce własny przemysł i handlowali z innymi krajami) doprowadziła do wybuchu wojny o niepodległość. Jednak Anglia miała już wtedy posiadłości na całym świecie i de facto nie zaszkodziło jej to w dużym stopniu.

W jakich krajach były kolonie brytyjskie?

W szczytowym okresie imperialnej świetności, brytyjskie kolonie pokrywały ogromny obszar, równy niemal 1/4 powierzchni globu. Brytyjczycy byli obecni w niemal każdym zakątku.

Angielska polityka imperialna w pierwszej kolejności objęła Amerykę Północną, gdzie Anglicy zajęli wiele prowincji, w tym:

• Nową Funlandię,
• Nową Szkocję,
• Wyspy Księcia Edwarda,
• Quebec,
• Vancouver,
• Kolumbię Brytyjską.

W Azji najważniejszymi koloniami były:

• Indie Brytyjskie (Indie, Pakistan i Bangladesz),
• Singapur,
• Borneo Północne,
• Hongkong.

W Afryce, poza Egiptem i Sudanem należy wskazać na kraje takie jak:

• Sierra Leone,
• Ghana,
• Kenia,
• Nigeria,
• Rodezja,
• Uganda,
• Zimbabwe.

W Ameryce Środkowej i na Karaibach szczególne znaczenie miały:

• Barbados,
• Jamajka,
• Bahamy,
• Honduras.

Nie można zapomnieć, że imperium brytyjskie kontrolowało także tereny w Europie. W tym miejscu należy wskazać przede wszystkim na:

• Minorkę,
• Gibraltar,
• Maltę,
• Cypr.

Inne brytyjskie kolonie to między innymi:

• Gujana Brytyjska,
• Tasmania,
• Papua,
• Nowa Zelandia,
• Fidżi,
• Falklandy,
• Bermudy,
• Cejlon.

Kultura kolonialna

Kolonizacja miała dwojaki wymiar. Z jednej strony, Brytyjczycy przywozili ze sobą nowe technologie i swoją kulturę, zaś z drugiej – dążyli do unicestwienia rdzennych kultur, obyczajów i wierzeń. O kulturze kolonialnej najwięcej mówi lansowany przez brytyjskie elity pogląd o „brzemieniu białego człowieka”. Według niego sprawowanie rządów nad przedstawicielami innych ras ma służyć ich dobru i wprowadzeniu ich do cywilizowanego świata.

Majętni Brytyjczycy, którzy dzięki eksploatacji nowych ziem i handlowi jeszcze bardziej zwiększali swój stan posiadania, oddawali się elitarnym rozrywkom: polowaniom na egzotyczne zwierzęta, zwiedzaniu niedostępnych zakątków. Tubylcy byli dla nich siłą roboczą – poddanymi, którzy muszą usługiwać swojemu panu i swojej pani. Szczególnie widoczne było to w Indiach, gdzie brytyjscy osadnicy żyli w przepychu i opływali w luksusy.

Tak, wprowadzali nowe technologie i budowali drogi, ale niszczyli przy tym miejsca święte dla rdzennej ludności. O niszczycielskim wymiarze kolonizacji najlepiej świadczy fakt, że Tadż Mahal miał być rozebrany w celu pozyskania marmuru na sprzedaż.

Koniec imperium brytyjskiego

Zmierzch potężnego imperium zaczął malować się wraz z wybuchem I wojny światowej. Faktem jest, że po zakończeniu działań wojennych Brytyjczycy zyskali nowe tereny, ale było to okupione ogromną ceną. W 1918 roku brytyjski dług publiczny sięgnął 100 proc. PKB. W kontekście braku środków na zaspokajanie potrzeb kraju, nabytki kolonialne powoli zaczęły stawać się ciężarem.

Nowa Zelandia nie zmieni flagi. Zostanie kolonialna. O co chodzi?

To wcale nie jest trywialny temat, przynajmniej dla Nowozelandczyków. Debata nad nową flagą trwa tam ponad 50 lat, a decyzję podjęto po dwóch powszechnych referendach.

Po II wojnie światowej dominującą pozycję zyskały dwa supermocarstwa – USA i ZSRR. Działania wojenne znacząco osłabiły Wielką Brytanię, której pozycja na arenie międzynarodowej uległa wyraźnemu osłabieniu. Można powiedzieć, że Wielka Brytania, choć należała do grona krajów zwycięskich, stała się mocarstwem drugiej kategorii. Kraj nie był już w stanie utrzymać w całości swojego imperium kolonialnego. W rezultacie rozpoczął się proces dekolonizacji.

Czy Wielka Brytania ma jeszcze kolonie?

Po imperium brytyjskim pozostał tylko cień dawnej potęgi. Obecnie Wielka Brytania znajduje się w posiadaniu 14 małych terytoriów zamorskich (które od 2002 roku nie są terytoriami zależnymi ani koloniami), które pozostają pod brytyjską kontrolą, ale nie stanowią integralnej części państwa. Terytoria, o których mowa, to:

• Akrotiri i Dhekelia,
• Anguilla,
• Bermudy,
• Brytyjskie Terytorium Arktyczne,
• Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego,
• Brytyjskie Wyspy Dziewicze,
• Georgia Południowa i Sandwich Południowy
• Kajmany,
• Falklandy,
• Gibraltar,
• Montserrat,
• Pitcairn,
• Turks i Caicos,
• Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.