Królowa Polski i Czech Ryksa Elżbieta miała burzliwe życie. W ciągu 2 lat straciła dwóch mężów

W tym artykule:

1. Ryksa Elżbieta – królowa Czech i Polski
2. Krótkie małżeństwo z Wacławem II
3. Ślub z miłości i dla polityki
4. Wpływowa wdowa i jej kochanek

Losy Ryksy Elżbiety, jedynej córki ostatniego męskiego przedstawiciela wielkopolskiej linii Piastów, naznaczone były dramatycznymi przeżyciami. Jako ośmioletnie dziecko została osierocona przez oboje rodziców. Po śmierci dwóch mężów Wacława II i Rudolfa III w wieku 19 lat była już podwójną wdową.

Jako królowa wdowa dokonywała licznych fundacji religijnych, m.in. gotyckiego kościoła w Hradcu Královym i klasztoru cysterek w Starym Brnie. Miała także znaczący wpływ na rozwój czeskiego malarstwa miniaturowego. Cały czas aktywnie angażowała się w życie polityczne. Stanowili wraz ze swoim wieloletnim kochankiem Henrykiem z Lipy drugą najbardziej wpływową parę w Czechach obok króla Jana Luksemburskiego i jego żony Elżbiety Przemyślidki.

Ryksa Elżbieta – królowa Czech i Polski

Ryksa Elżbieta urodziła się 1 września 1288 r. w Poznaniu jako jedyna córka księcia wielkopolskiego (późniejszego króla Polski) Przemysła II i księżniczki szwedzkiej Ryksy, po której zresztą otrzymała imię. Była pierwszą Polką, której data dzienna urodzin została odnotowana w źródłach historycznych.

Najprawdopodobniej w 1291 r. została zaręczona z Ottonem, synem margrabiego brandenburskiego Albrechta III z dynastii askańskiej. Księżniczka wcześnie straciła oboje rodziców. Jej matka zmarła między 1288 a 1293 r., a ojciec został zamordowany 8 lutego 1296 r. w Rogoźnie, zaledwie pół roku po koronacji na króla Polski w katedrze gnieźnieńskiej. Opiekę nad pasierbicą przejęła wówczas Małgorzata brandenburska, trzecia żona Przemysła II i zarazem siostra narzeczonego Piastówny. To na zabrała księżniczkę ze sobą do Brandenburgii.

Małżeństwo Ryksy i Ottona nie doszło ostatecznie do skutku. Otton zmarł bowiem 11 marca 1298 lub 1299 r., a więc przed osiągnięciem przez jego narzeczoną wieku sprawnego.

Wkrótce o rękę księżniczki zaczął zabiegać król Czech Wacław II, który w lipcu 1300 r. zajął Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Małżeństwo z córką poprzedniego króla i zarazem ostatniego Piasta wielkopolskiego miało umocnić prawa Przemyślidy do polskiej korony. Jeszcze przed swoją koronacją na króla, która odbyła się we wrześniu 1300 r. w katedrze gnieźnieńskiej, Wacław II sprowadził Ryksę do Pragi. Opiekę nad księżniczką powierzył swojej ciotce księżnej Gryfinie, wdowie po Leszku II Czarnym, która w zamian otrzymała od monarchy miasto Budyně nad Ohří koło Litomierzyc wraz z pobliskimi wsiami.

Zapewne to właśnie tam córka Przemysła II spędziła kolejne trzy lata, zanim Wacław II zdecydował się ją poślubić. Małżeństwo pary zostało zawarte 26 maja 1303 r. w katedrze św. Wita w Pradze. Jeszcze tego samego dnia Piastówna została koronowana na królową Czech i Polski przez biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna, który został upoważniony do tego zadania przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i arcybiskupa mogunckiego. To właśnie wówczas na życzenie męża przyjęła drugie imię Elżbieta i odtąd często posługiwała się nim w dokumentach.

Krótkie małżeństwo z Wacławem II

Małżeństwo Ryksy Elżbiety i Wacława II trwało zaledwie dwa lata i naznaczone było walką króla o utrzymanie korony węgierskiej w rękach jego syna z pierwszego małżeństwa Wacława oraz rywalizacją o władzę w Polsce z księciem piastowskim Władysławem Łokietkiem. Wyprawa zbrojna monarchy na Węgry z 1304 r. zakończyła się jednak niepowodzeniem i wkrótce powrócił on do Pragi, zabierając ze sobą syna i węgierskie insygnia koronacyjne. W tym samym roku Łokietek przejął z kolei władzę w Wiślicy, a poparcie dla Wacława zaczęli wycofywać kolejni władcy dzielnicowi – najpierw książęta kujawscy, a następnie także książę mazowiecki Bolesław II.

Liczne problemy Przemyślidy z pewnością pogłębiły jego problemy zdrowotne, z którymi borykał się od dłuższego czasu. Zmarł 21 czerwca 1305 r. w Pradze w wieku niespełna 34 lat. Sześć dni przed śmiercią męża Ryksa Elżbieta urodziła ich jedyną córkę Agnieszkę, która już w 1316 r. została wydana za mąż za księcia jaworskiego Henryka I.

Ślub z miłości i dla polityki

Po owdowieniu Ryksa Elżbieta otrzymała tytułem wiana 20 tysięcy grzywien srebra. Władzę w Polsce i Czechach objął wówczas jej pasierb Wacław III, który jednak już 4 sierpnia 1306 r. został skrytobójczo zamordowany w Ołomuńcu. Był on ostatnim męskim przedstawicielem dynastii Przemyślidów, więc po jego śmierci w Czechach rozpoczęła się rywalizacja o tron pomiędzy księciem Austrii Rudolfem III Habsburgiem, synem króla Niemiec Albrechta I, oraz księciem Karyntii i Krainy Henrykiem, zięciem Wacława II.

Ostatecznie z walki tej wyszedł zwycięsko Rudolf III, który, chcąc umocnić swoją pozycję, już 16 października 1306 r. ożenił się w Pradze z Ryksą Elżbietą. Chociaż mariaż ten miał niewątpliwie charakter polityczny, według przekazu „Styryjskiej kroniki rymowanej” Ottokara z Gaal władca z dynastii Habsburgów „zakochał się namiętną miłością w pięknej, siedemnastoletniej królowej-wdowie Ryksie”.

Dzięki małżeństwu z Rudolfem III Ryksa Elżbieta ponownie stała się królową Czech, a także tytularną królową Polski. Jej mąż nigdy nie zajął bowiem polskiego terytorium, rządy w Krakowie przejął zaś po śmierci Wacława III książę Władysław I Łokietek. Parze królewskiej nie było jednak dane długo cieszyć się małżeńskim szczęściem. Już 3 lipca 1307 r. monarcha zmarł na dyzenterię w czasie oblężenia zwolenników Henryka Karynckiego w Horažďovicach.

Ryksa Elżbieta otrzymała wówczas kolejnych 20 tysięcy grzywien srebra w ramach oprawy wdowiej. Dla uczczenia pamięci męża ufundowała zaś ołtarz w kaplicy świętych Szymona i Judy w praskiej katedrze. Po śmierci Rudolfa III królowa poparła pretensje swojego szwagra Fryderyka Habsburga do czeskiego tronu, występując tym samym przeciw Henrykowi Karynckiemu.

Królowa Rycheza wywiozła z Polski insygnia koronacyjne. Niemcy otaczają ją kultem

 

W historii Niemiec zapisała się jako hojna dobrodziejka klasztorów w Nadrenii, dla Polaków jest zaś przede wszystkim tą, która zabrała z Polski insygnia koronacyjne. Królowa Rycheza była ...

Rywalizacja Henryka z Fryderykiem zakończyła się zwycięstwem księcia Karyntii, który zajął znaczną część Czech wraz z ich stolicą. Ryksa Elżbieta była wówczas pilnie strzeżona przez zwolenników nowego monarchy, musiała też znosić z ich strony „różne obelgi i przykrości”. Ostatecznie udało jej się jednak uciec po kryjomu z Pragi wraz z pokonanym szwagrem.

Spisana w latach 1305–1338 „Kronika zbrasławska” tak opisywała przebieg ucieczki królowej: „Aby uniknąć większych grubiaństw, uciekła potajemnie z Pragi tylko z jedną służącą, niosąc na rękach swą córkę Agnieszkę. Spotkał się z nią – jak było w sekrecie ustalone wcześniej – książę austriacki Fryderyk w klasztorze św. Piotra na Zderadzie [na Nowym Mieście Praskim – przyp. aut.] i doprowadził ją do obozowiska”. Początkowo królowa przebywała pod Kutną Horą, następnie w Klosterneuburgu, po czym w sierpniu 1308 r. Henryk Karyncki zezwolił jej na powrót do Czech.

Wpływowa wdowa i jej kochanek

Pieniądze, które Piastówna uzyskała po dwukrotnym owdowieniu, pozwoliły jej na wykupienie w formie zastawu miasta Hradec wraz z kilkoma innymi miastami we wschodnich Czechach. To właśnie od niej miało ono otrzymać określenie Hradec Králové, pod którym funkcjonuje do dziś.

Jako pani na Hradcu Ryksa Elżbieta zajmowała się przede wszystkim działalnością na rzecz kultury i sztuki. Z jej inicjatywy rozpoczęto w mieście budowę gotyckiego kościoła Świętego Ducha, chociaż według innej wersji doprowadziła ona jedynie rozbudowy już istniejącej świątyni wczesnogotyckiej. W tym okresie zaczęła też wspierać rozwój malarstwa miniaturowego. Na jej zamówienie powstawały kolejne iluminowane rękopisy liturgiczne.

Mimo że w chwili śmierci drugiego męża Ryksa Elżbieta miała zaledwie dziewiętnaście lat, nie zdecydowała się już na kolejny związek małżeński. Między 1310 a 1315 r. nawiązała natomiast romans z pochodzącym z Moraw rycerzem Henrykiem z Lipy, najwyższym marszałkiem Królestwa Czech. Utworzyła z nim stronnictwo przeciw nowemu królowi Janowi Luksemburskiemu.

W 1315 r. za namową żony Elżbiety Przemyślidki, pasierbicy Ryksy Elżbiety, król Jan wtrącił Henryka z Lipy do więzienia i pozbawił go wszystkich urzędów. Ostatecznie w kwietniu 1316 r. został on uwolniony, lecz jeszcze przez dwa lata toczyły się walki pomiędzy czeskim monarchą a opozycją. W końcu w 1318 r. na mocy ugody w Domažlicach ukochany Piastówny powrócił do łask i wkrótce odzyskał urząd najwyższego marszałka, a w 1323 r. został dodatkowo hetmanem ziemskim morawskim.

W 1318 r. Ryksa Elżbieta opuściła Hradec Králové, które zostało wykupione przez Jana Luksemburskiego wraz z jej innymi dobrami wiennymi we wschodnich Czechach. Najpóźniej w 1320 r. zamieszkała ze swoim wpływowym kochankiem w Starym Brnie, gdzie w 1323 r. ufundowała klasztor cysterek zwany Aula Sanctae Mariae. Budowa klasztoru i kościoła trwała dziesięć lat i była wspierana przez króla Jana, który nadał mu szereg przywilejów, dzięki czemu stał się on najbogatszy na Morawach.

Królowa bardzo przeżyła śmierć Henryka z Lipy, który zmarł 26 sierpnia 1329 r. w Starym Brnie. „Z powodu tej śmierci królowa Elżbieta, zwana z Hradca, tak płakała i rozpaczała, że budziło to zdumienie wszystkich, którzy widzieli jej lament” – odnotował autor „Kroniki zbrasławskiej”. Piastówna zamieszkała wówczas w ufundowanym przez siebie klasztorze cysterek, lecz nigdy nie zdecydowała się na przyjęcie ślubów zakonnych.

Templariusze odkryli Nowy Świat przed Kolumbem? Ta kwestia podzieliła historyków

 

Zakon rycerski, zniszczony przez Filipa Pięknego, przetrwał i odrodził się w Portugalii. To stamtąd templariusze wyruszali w zamorskie podboje. Czy odkryli cuda Nowego Świata przed Kolumbem?

W 1333 r. Ryksa Elżbieta odbyła wraz z córką Agnieszką kilkumiesięczną pielgrzymkę po sanktuariach Nadrenii, w czasie której pozyskała dla starobrneńskiego klasztoru m.in. relikwie św. Gereona i jego towarzyszy oraz św. Katarzyny. Zmarła 19 października 1335 r. w Starym Brnie w wieku 47 lat.

W testamencie zadbała nie tylko o swoją starobrneńską fundację, ale też o klasztory znajdujące się w jej rodzinnej Wielkopolsce – klasztor klarysek w Gnieźnie oraz cysterek w Owińskach, w którym ksienią była niegdyś jej ciotka Anna. Dokonała również zapisów na rzecz katedry w Poznaniu, „gdzie ojciec nasz i matka są pochowani”. Czeska i polska monarchini spoczęła w klasztorze cysterek u boku swojego wieloletniego ukochanego Henryka z Lipy.

Źródło: National Geographic Polska

Nasz ekspert

Marek Teler

Dziennikarz, popularyzator historii, bloger. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książek „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego", „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej", „Zagadka Iny Benity". „ AK-torzy kontra kolaboranci" (Nagroda Klio III stopnia w kategorii varsaviana) i „Upadły amant. Historia Igo Syma". Publikował na łamach magazynów „Focus Historia” i „Skarpa Warszawska” oraz na portalu historycznym Histmag.org.