Krzyżacy w obozie koncentracyjnym. Nieoczywista historia słynnego zakonu

W tym artykule:

1. Polacy wśród Krzyżaków
2. Krzyżacy w czasach III Rzeszy
3. Czarna i biała legenda Krzyżaków
4. Historia Krzyżaków jest ciągle żywa i budzi emocje

Zakon krzyżacki przetrwał wszystkie, nawet najgorsze zawirowania historyczne. Klęska pod Grunwaldem w 1410 rokiem to był tylko jeden z ważnych etapów jego pasjonującej historii. Istnieje do dziś. Krzyżacy są katolikami i podlegają obecnie papieżowi.

Polacy wśród Krzyżaków

W ich szeregi w ostatnich latach wstąpiło nawet kilku kapłanów polskiego pochodzenia. W średniowieczu również było wielu Polaków, którzy z tym zakonem sympatyzowali. Ale mieli oczywiście inne pobudki. Bo dziś Krzyżacy nie są już rycerzami. Zajmują się działalnością charytatywną, medyczną i duszpasterską.

Z kolei w średniowieczu polscy możni i rycerze wspierali Krzyżaków, bo byli ich lennikami, ale część robiła to też absolutnie z własnej woli. Po tym jak król Kazimierz Wielki zawarł z nimi pokój w 1343 roku, wielu polskich rycerzy wraz z zakonnikami walczyło przeciw pogańskiej Litwie. Nawet pod Grunwaldem wśród Krzyżaków walczyli ramię w ramię książęta Konrad VII Biały z dynastii Piastów i szczeciński – Kazimierz V z rodu Gryfitów.

Krzyżacy w czasach III Rzeszy

Naziści postanowili zlikwidować zakon w latach 1938–1939. Następnie po zajęciu Austrii i Czechosłowacji przejęli jego mienie. Kapłani i siostry byli prześladowani. O tym, że historia zakonu krzyżackiego bywa nie taka oczywista, jak uczyliśmy się w szkole, można przekonać się na wystawie czasowej w Muzeum Zamkowym w Malborku. Zatytułowana jest „Nigra crux mala crux. Czarna i biała legenda zakonu krzyżackiego”.

Szczególnie szokujące mogą być dla zwiedzających dzieje zakonu w czasie rządów Adolfa Hitlera. Przecież propaganda PRL niemal zrównywała Krzyżaków z faszystami. Tymczasem na wystawie poznamy sylwetki kapłanów i sióstr zakonnych zamordowanych przez nazistów.

Wśród nich był na przykład ojciec Gvido Johann Krisch. Hitlerowcy zabili go w komorze gazowej 9 czerwca 1941 roku w zamku Hartheim w Austrii. Z kolei siostra Irmgardis Leopoldina Smuk została zamordowana w Pirna-Sonnenstein koło Drezna.

– Krzyżacy zostali przez nazizm zlikwidowani. Kapłani, bracia, którzy już nie byli rycerzami, tylko to już był zakon duchowny, trafili do obozów koncentracyjnych. Dzielili ten los z naszymi kapłanami w Dachau – mówi w specjalnym podcaście towarzyszącym wystawie dyrektor Muzeum Zamkowego w Malborku, prof. Janusz Trupinda.

A jednocześnie z wielką pompą hitlerowcy przenieśli w 1940 roku do Malborka kopie chorągwi zakonu, zdobyte przez Polaków w bitwie pod Grunwaldem. Mit i symbolika krzyżacka była wykorzystywana w narodowosocjalistycznej propagandzie.

Czarna i biała legenda Krzyżaków

Ekspozycja dostępna w przestrzeniach zamkowych jest czynna do 15 stycznia 2024 roku.

– To jest wystawa, która po raz pierwszy zajmuje się kompleksowym zbadaniem, kompleksowym przedstawieniem dwóch stron legendy Zakonu krzyżackiego. Tej białej legendy, którą Krzyżacy prowadzili w swoich celach politycznych (...) i tej czarnej, która pochodzi raczej z polskiej strony i ze strony innych wrogów Zakonu, której miał w swojej historii bardzo wielu – wyjaśnia w podcaście Aleksander Masłowski. To członek zespołu kuratorskiego i kierownik Zamku w Sztumie, który jest oddziałem Muzeum Zamkowego w Malborku.

I dodaje: – Legenda krzyżacka nie jest całkiem biała, ani całkiem czarna.

Na wystawie zebrano ponad 300 oryginalnych eksponatów z 35 instytucji oraz osób prywatnych z Polski, Litwy, Niemiec, Włoch, Austrii. Są to m.in. średniowieczne kodeksy krzyżackie, Madonna szafkowa z Klonówki, znakomite nowożytne i XIX- i XX-wieczne obrazy, rysunki, grafiki, w tym dzieła Jana Matejki, Wojciecha Gersona, Juliusza i Wojciecha Kossaków.

Są też gadżety o tematyce krzyżackiej i grunwaldzkiej. Wśród nich jest na przykład szalik zakupiony przez dyrektora Muzeum Zamkowego w Malborku przed meczem Polska-Niemcy, który ma sobie napis 1410–2010. Zatem nawiązuje do bitwy grunwaldzkiej.

Jak przekonują muzealnicy, wystawa jest zaproszeniem do refleksji, ale i ożywionej dyskusji oraz do zapoznania się ze wspaniałymi dziełami sztuki i artefaktami prezentowanymi w salach zamkowych.

Historia Krzyżaków jest ciągle żywa i budzi emocje

Duża część wystawy poświęcona jest II połowie XIX i I XX w. – To czas kiedy Krzyżacy i ich historia, a także jednoznacznie kojarzony z nimi zamek krzyżacki w Malborku, były szeroko wykorzystywane dla doraźnych celów politycznych, propagandowych i ideologicznych – czytamy w opisie wystawy.

Takie doraźne wykorzystanie historii zakonu doprowadziło do uproszczenia jego historii, jej przekłamania, powstania mitów i stereotypów, które funkcjonują i zakorzenione są we współczesnym myśleniu o zakonie.

Źródła:

• Arnold U., Zakon niemiecki. Podstawy, regiony, osoby, Wydawnictwo Naukowe UMK, 2023
• Muzeum Zamkowe w Malborku, podcasty do wystawy
• Stokowski M., Trupinda J., Zamek Malbork w czasach wielkich mistrzów oraz zarys jego dalszych dziejów. Vademecum dla zwiedzających, Muzeum Zamkowe w Malborku, brak roku wydania
• Teler M., Polak Krzyżak – dwa bratanki, w: Focus Historia Ekstra, 02/2021

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.