Malarstwo rzymskie. 4 niezwykłe style pompejańskie

W tym artykule:

1. Czym są style pompejańskie?
2. Pierwszy styl pompejański
3. Drugi styl pompejański
4. Trzeci styl pompejański
5. Czwarty styl pompejański

Spośród dziedzin sztuki Rzymianie – podobnie jak i Grecy – wyjątkowo wysoko cenili malarstwo. Najpewniej to w czasach rzymskich zanikło malarstwo tablicowe, które raczej można było określić wolną ekspresją artysty. Rozwijało się natomiast malarstwo rzymskie ścienne. Dzięki wyjątkowo dobrze zakonserwowanemu miastu, jakim są antyczne Pompeje, po raz pierwszy odkryto niemałą grupę obrazów ściennych. Dzięki sztuce z Pompei możemy dowiedzieć się, jak starożytni dekorowali wnętrza i jak zmieniało się malarstwo na przestrzeni lat. Jakiś czas temu pisaliśmy już m.in. o starożytnym fresku przedstawiającym danie, które przypomina pizzę.

Czym są style pompejańskie?

W latach 80. XIX wieku niemiecki archeolog August Mau dokonał podziału rzymskiego malarstwa ściennego na „4 style pompejańskie”. Style te występowały w okresie II w. p.n.e. – I w. n.e. Mau opisał dość wyraźnie charakterystykę pierwszych trzech stylów. Oczywiście termin „stylu” jest umowny. Badacze coraz częściej i wyraźniej wskazują, że również okresy przejściowe między podstawowymi stylami mogą się różnić. Niemniej podział nadal funkcjonuje w archeologii i historii sztuki.

Malowidła pompejańskie wykonywano techniką buon fresco, czyli na mokrym tynku. Natomiast dodatkowe elementy dekoracyjne były malowane przy użyciu farb temperowych już na suchym tynku.

Pierwszy styl pompejański

Prawdopodobnie na najstarszy styl malarski, który był modny wśród antycznych Rzymian, wpływ mieli Grecy zamieszkujący Italię. W samych Pompejach pierwszy styl pojawia się już w II w. p.n.e. – jeszcze przed przyłączeniem miasta do Rzymu. Główną cechą pierwszego stylu jest imitacja marmurowych płyt w strukturze ścian.

Ściany były zdobione reliefami wymodelowanymi w stiuku, jak choćby gzymsem czy pilastrami. Całość podzielona na trzy poziome strefy. Najniższą – imitującą cokół z szerokich płyt naśladujących marmur, środkową składającą się z malowanych barwnych płyt zwieńczonych gzymsem i górną część ściany, która zazwyczaj była gładka lub zdobiona dodatkowym gzymsem.

Malowidła w pierwszym stylu pompejańskim można między innymi oglądać w:

• Bazylice w Pompejach,
• Domu Salustiusza,
• Domu Fauna.

Drugi styl pompejański

Od I w. p.n.e. mamy do czynienia z drugim stylem pompejańskim. Styl ten przypada na okres, kiedy Pompejami już władali Rzymianie. Zyskał wówczas miano stylu architektonicznego czy iluzjonistycznego. Najbardziej znacząca wtedy staje się przewaga ciepłych barw i wytworzenie iluzjonizmu przestrzennego jako złudzenie dekoracji architektonicznej.

Cechy drugiego stylu pompejańskiego:

• iluzja dekoracji architektonicznej,
• pojawienie się pejzażu,
• odejście od sztukaterii,
• dominacja ciepłych barw.

Przykłady drugiego stylu pompejańskiego można zobaczyć, zwiedzając poniższe zabytki:

• Willę z Misteriami,
• Dom Marcusa Fabiusa Rufusa,
• Willę Farnesina w Rzymie.

Trzeci styl pompejański

Trzeci styl zwany jest też egiptyzującym. Przypada na początek istnienia imperium rzymskiego. Jest uznawany za odpowiedź odpowiedź na iluzjonistyczne malarstwo związane z okresem republiki. Trzeci styl trwał w okresie ok. od końca I w. p.n.e. – 50 r. n.e. Był związany ze zmianami społecznymi i politycznymi. Nowy styl imperialny stał się więc właśnie reakcją na republikański iluzjonizm.

Trzeci styl pompejański nabrał form klasycyzujących. Charakterystyczna staje się miniaturyzacja elementów architektonicznych. Ściana jest płaska, cienkie pionowe ornamenty architektoniczne dzielą ją często symetrycznie na kwatery, w których pojawiają się w środkowej części duże sceny figuralne czy wyobrażone okna. Oprócz tego nadal widoczna jest fascynacją motywami egipskimi. Często pojawiają się tzw. pejzaże nilowe.

Przykłady zabytków z malowidłami w trzecim stylu pompejańskim:

• Dom Lukrecjusza Fronto,
• Caupona w Herkulanum,
• Czarna Ściana w Willi Farnesina w Rzymie.

Czwarty styl pompejański

O ile trzeci styl nazywa się reakcją antyiluzjonistyczną, to czwarty styl jest reakcją antyklasycystyczną. Jest to też ostatni styl, który najtrudniej usystematyzować, ponieważ zaczyna się ok. 60 r. a kończy w 79 r. wraz ze zniszczeniem miasta przez erupcję Wezuwiusza.

Czwarty styl pompejański nazywany jest stylem architektury fantastycznej ze względu na nieperspektywiczne przedstawienia architektury w sposób iluzjonistyczny. Z drugiej strony, czwarty styl ma miano stylu ornamentalnego, dzięki bogactwu i przepychu ornamentów w sztuce. Okres trwania czwartego stylu można nazwać pluralizmem stylu, gdyż spotkać można elementy ze wszystkich stylów pompejańskich. Pojawia się nawet typowy dla pierwszego stylu podział na imitujące bloki.

Malowidła w czwartym stylu pompejańskim można zobaczyć w następujących zabytkach:

• Domus Aurea w Rzymie,
• Dom Neptuna,
• Dom Pinariusa Cerialisa.

ŹRÓDŁA:

• Strocka V. M. 2009, Domestic decoration: painting and the “Four Styles”, [w:] Dobbins J. J.; Foss P. W. (red.) The World of Pompeii, Routledge, Abingdon, s. 302-322
• Sadurska A. 1975, Archeologia starożytnego Rzymu. Od epoki królów do schyłku republiki, Warszawa
• Sadurska A. 1975, Archeologia starożytnego Rzymu. Okres cesarstwa, Warszawa

Nasz ekspert

Stanisław Szklarek

Zamiłowanie do historii sztuki zaprowadziło go na studia archeologiczne. Zawsze chciał zgłębiać tajemnicze zjawiska kultury i dzielić się pasjonującą wiedzą. Uzależniony smakosz herbat i trochę przynudzający adorator architektury.