Mówi się, że była pierwszą polską królową. Mąż zdradził Odę pół roku po ślubie

W tym artykule:

1. Kontrowersyjne małżeństwo
2. Ślub Ody z Bolesławem
3. Upokorzona małżonka
4. Pierwsza królowa Polski czy tylko księżna?
5. Losy Ody po śmierci Bolesława
6. W kulturze i na pomniku?

Pierwszym królem Polski był Bolesław I Chrobry Historycy nie mają co do tego najmniejszych wątpliwości. Jego koronacja odbyła się najprawdopodobniej 18 kwietnia 1025 r. w katedrze gnieźnieńskiej. Od tego momentu świątynia stała się miejscem kolejnych tego rodzaju uroczystości.

Odpowiedź na pytanie „kim była pierwsza królowa Polski?” nie jest już jednak taka oczywista. Roczniki i kroniki nie przekazały informacji, czy arcybiskup gnieźnieński Hipolit koronował tylko Chrobrego, czy również jego żonę, margrabiankę miśnieńską Odę. Sprawa koronacji Ody jest zresztą tylko jedną z wielu tajemnic, jakie towarzyszą czwartej żonie pierwszego polskiego władcy, który sięgnął po królewską koronę.

Kontrowersyjne małżeństwo

Oda przyszła za świat zapewne między 996 a 1002 r. jako córka margrabiego Miśni Ekkeharda I i Swanhildy z saskiego rodu Billungów. Miała sześcioro rodzeństwa. W tym margrabiów Miśni Hermana I i Ekkeharda II oraz Matyldę, żonę margrabiego Marchii Łużyckiej Dytryka I. Wcześnie straciła oboje rodziców. Jej ojciec zmarł w 1002 r., matka zaś w 1014 r. Najprawdopodobniej 3 lutego 1018 r. lub w ciągu kolejnych kilku dni wyszła za mąż za księcia Polski Bolesława Chrobrego. Ślub pary odbył się w grodzie Cziczani w Dolnych Łużycach. Identyfikacja miasta wciąż budzi spory wśród badaczy.

Małżeństwo przypieczętowało zawarty 30 stycznia 1018 r. w Budziszynie pokój monarchy z cesarzem Henrykiem II, kończący trwający od 1002 r. cykl wojen polsko-niemieckich. A zarazem umacniało więzi Bolesława ze spokrewnionym z dynastią cesarską rodem Ekkehardynów. Córka polskiego monarchy z poprzedniego małżeństwa Regelinda była bowiem żoną starszego brata Ody, margrabiego Hermana.

Tajemnicza babka Łokietka. Mąż miał ją przywieźć z wyprawy krzyżowej

Nosiła nietypowe wówczas imię, wydawała unikatową pieczęć, a według przekazów kronikarskich pochodziła aż z dalekiej Bułgarii. Historia księżnej opolsko-raciborskiej Wioli od lat fasc...

Ślub Ody z Bolesławem

Okoliczności zawarcia przez Bolesława i Odę związku małżeńskiego opisał dokładnie w swojej kronice Thietmar z Merseburga. „Cztery dni potem [po pokoju w Budziszynie – przyp. red.] przybyła do Cziczani córka margrabiego Ekkeharda Oda, o którą starał się od dawna Bolesław i po którą wysłał teraz swego syna Ottona. Ponieważ noc właśnie zapadała, gdy tam przybyła, przeto olbrzymi tłum obojga płci przyjął ją rzędem zapalonych pochodni. Już po siedemdziesiątnicy poślubiła ona wspomnianego księcia bez pozwolenia kanonicznego”. Małżeństwo zostało zatem zawarte w atmosferze skandalu – w okresie przygotowań do Wielkiego Postu i bez wymaganej od biskupa dyspensy. Thietmar dodawał zarazem, iż Oda „nie cieszyła się […] stanowiskiem matrony [łac. sine matronali consuetudine] godnym takiego związku”.

To tajemnicze zdanie bywa różnie interpretowane przez badaczy. Część mediewistów odczytuje sine matronali consuetudine jako krytykę skierowaną w stronę Ody. Miała jakoby prowadzić swobodny tryb życia i nie być już dziewicą w chwili ślubu z monarchą. Podobną interpretację przekazu kronikarza przyjął zapewne polski historyk Jędrzej Moraczewski, który w swojej publikacji „Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej” z 1843 r. nazwał Odę „panną niemłodą w chwili ślubu”.

Kontrowersyjny fragment nie wzbudził natomiast większego zainteresowania mediewisty Mariana Zygmunta Jedlickiego, który w 1953 r. dokonał polskiego tłumaczenia i redakcji kroniki. Wyrażenie „nie cieszyła się […] stanowiskiem matrony” opatrzył bowiem tylko krótkim komentarzem: „Z tego wynika, że Bolesław Chrobry źle traktował Odę”. Nie zwracał uwagi na inne możliwości jego interpretacji.

Upokorzona małżonka

Zaledwie pół roku po ślubie Oda doznała upokorzenia ze strony swojego znacznie starszego męża. W sierpniu 1018 r. Bolesław Chrobry zorganizował wyprawę zbrojną na Kijów. W jej czasie porwał i zgwałcił siostrę wielkiego księcia kijowskiego Jarosława Mądrego Przedsławę, której ręki wcześniej mu odmówiono. Thietmar nie szczędził polskiemu władcy gorzkich słów. Pisał, że spośród sióstr Mądrego „jedną, dawniej sobie upatrzoną, ten stary wszetecznik Bolesław uprowadził bezwstydnie, zapominając o swojej ślubnej małżonce”.

O wydarzeniu wspominał również Gall Anonim. Włożył w usta polskiego władcy następujące słowa: „Tak jak w tej godzinie Złota Brama miasta ugodzona została tym mieczem, tak następnej nocy ulegnie siostra najtchórzliwszego z królów, której mi dać nie chciał. Jednakże nie połączy się z Bolesławem w łożu małżeńskim, lecz tylko raz jeden, jak nałożnica, aby pomszczona została w ten sposób zniewaga naszego rodu, Rusinom ku obeldze i hańbie”.

Zarówno Thietmar, jak i ruskie latopisy wspominają tylko o tym, że Bolesław uprowadził Przedsławę do Polski i uczynił ją swoją nałożnicą, nie poświęcając uwagi jej dalszym losom. Niemiecki kronikarz nie mógł zresztą przekazać informacji o dalszym przebiegu wydarzeń, ponieważ zmarł już 1 grudnia 1018 r. w Merseburgu. W dawniejszej literaturze (m.in. u Adama Naruszewicza) można było spotkać się z opinią, że monarcha prawdopodobnie poślubił księżniczkę kijowską po uprzednim odtrąceniu Ody, lecz współcześni badacze odrzucają ten pogląd.

Z przekazu Roczników hildesheimskich wiadomo natomiast, że Bolesław i Oda mieli córkę Matyldę. W maju 1035 r. została zaręczona z Ottonem ze Schweinfurtu, późniejszym księciem Szwabii. Zaręczyny te zostały jednak już po roku zerwane na synodzie w Tryburze. Otton wkrótce ożenił się z Irmingardą Immulą, córką margrabiego Manfreda II z Turynu.

Pierwsza królowa Polski czy tylko księżna?

Historycy nie są zgodni co do tego, czy Oda została koronowana wraz z mężem na polską królową. Dopuszczał taką możliwość historyk Stanisław Zakrzewski. W swojej książce Bolesław Chrobry Wielki z 1925 r. pisał: „Wraz z Bolesławem była prawdopodobnie koronowaną jego czwarta żona, Oda; pewności jednak nie ma. Jeśli tak było, nie przyczyniało się to do harmonii w najbliższej rodzinie. Przynajmniej w chwili koronacji Mieszko II i Rycheza [pasierb Ody i następca Chrobrego oraz jego żona – przyp. red.] mogli wobec Ody odczuwać niechęć, co silniej wystąpiło po śmierci Chrobrego”.

Dopiero w XV-wiecznej kronice Jana Długosza pojawia się sugestia, jakoby Bolesław został koronowany z żoną. Lecz dziejopis przesuwa koronację na rok 1001, a królową nazywa jego rzekomą żonę Judytę, która zmarła jakoby w 1017 r. Trudno zatem traktować jego przekaz jako jakąkolwiek miarodajną wskazówkę w tej materii. Nie można wykluczyć, że Oda w ogóle nie dożyła koronacji i zmarła już przed 1025 r. Mogła też zostać oddalona przez męża po tym, jak sprowadził do Polski księżniczkę Przedsławę. Albo po prostu została przez niego zignorowana w czasie uroczystości koronacyjnej.

Losy Ody po śmierci Bolesława

Jeśli Oda przeżyła męża, który zmarł 17 czerwca 1025 r., to zapewne wkrótce po jego śmierci opuściła Polskę. Pozostawiła zapewne w kraju córkę Matyldę, ponieważ to żonie Mieszka II Rychezie przypisuje się udział w wydaniu jej za mąż za Ottona ze Schweinfurtu.

Niemiecki historyk Gerd Althoff zwrócił uwagę na dwie zapiski w nekrologu kościoła św. Michała w Lüneburgu z 31 października i 13 listopada o śmierci „hrabiny Ody”. Doszedł do wniosku, że jedna z nich mogła dotyczyć żony Bolesława Chrobrego. W nekrologu tym znajdują się bowiem również zapiski poświęcone polskiemu monarsze oraz członkom rodu Ekkehardynów. Brak tytułu królewskiego czy nawet książęcego u Ody wcale nie wyklucza tej identyfikacji. Niemcy nie uznawali bowiem koronacji Chrobrego i konsekwentnie nazywali go księciem. W przypadku jego żony też byli zapewne oszczędni w tytulaturze.

W kulturze i na pomniku?

Z interesującą koncepcją dotyczącą Ody wystąpił w 1838 r. niemiecki historyk Ferdinand Wachter. Uznał on bowiem, że to właśnie ją przedstawia rzeźba z katedry w Naumburgu. Powszechnie uchodzi ona za posąg margrabiny Uty, żony jednego z fundatorów świątyni Ekkeharda II. Chociaż teoria ta została powszechnie odrzucona przez kolejnych badaczy, wcale nie wydaje się aż tak nieprawdopodobna. Wyjaśniałaby ona bowiem obecność królewskiej korony na głowie damy ze słynnego posągu, a także… sposób noszenia przez nią płaszcza.

Niemiecka historyczka sztuki Kerstin Merkel zauważyła bowiem, że arystokratka nosi płaszcz jak mężczyzna. Musiała więc być postrzegana przez współczesnych jako kobieta bezbożna. Może więc warto na nowo pochylić się nad kontrowersyjną teorią Wachtera, która koresponduje z przekazem Thietmara o damie, która „nie cieszyła się stanowiskiem matrony”? Na tę chwilę identyfikację księżnej Ody z Utą z Naumburga można jednak traktować wyłącznie jako ciekawą hipotezę, której nie można w żaden sposób udowodnić.

We współczesnej literaturze dominuje przekonanie, że to Rycheza, żona Mieszka II, a nie Oda była pierwszą historyczną polską królową. Nie oznacza to jednak, że margrabianki miśnieńskiej nie upamiętniono w polskiej kulturze. Nie została co prawda uwzględniona – w przeciwieństwie do Rychezy – w cyklu Jana Matejki „Poczet królów i książąt polskich" z lat 1890–1892. Lecz i tak krakowski malarz wykonał przedstawiający ją rysunek.

Postać królowej Ody pojawia się też w wydanej w 1876 r. powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Bracia zmartwychwstańcy” („Tajemnica na dworze królewskim”) oraz w wydanej w 1891 r. powieści Franciszka Szyndlera „Mieczysław II”. Z kolei w fabularyzowanym filmie dokumentalnym „Dux Polonorum – Niemcza 1017 Rok” z 1978 r. wcieliła się w nią jedna z najpiękniejszych aktorek czasów PRL-u, czyli słynna Pola Raksa.

Źródło: National Geographic Polska.

Nasz ekspert

Marek Teler

Dziennikarz, popularyzator historii, bloger. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książek „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego", „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej", „Zagadka Iny Benity". „ AK-torzy kontra kolaboranci" (Nagroda Klio III stopnia w kategorii varsaviana) i „Upadły amant. Historia Igo Syma". Publikował na łamach magazynów „Focus Historia” i „Skarpa Warszawska” oraz na portalu historycznym Histmag.org.