Najpiękniejsza kobieta średniowiecza. Uta z Naumburga to kobieta zagadka

W tym artykule:

1. Tajemnicza najpiękniejsza kobieta średniowiecza
2. Uta z Naumburga – niemiecka hrabianka czy kijowska branka?
3. Fundatorka naumburskiej katedry
4. Wyniosła Niemka i uśmiechnięta Polka, a może…?

W grudniu 1937 r. na ekranach amerykańskich kin pojawił się pierwszy pełnometrażowy film wytwórni Walta Disneya. Produkcja nosiła tytuł „Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków". Głównym czarnym charakterem była w nim Zła Królowa odziana w charakterystyczny płaszcz z wysokim białym kołnierzem. Wśród kobiet, które posłużyły jako inspiracja do wyglądu tej postaci, wymienia się hollywoodzkie aktorki Joan Crawford, Gretę Garbo i Marlene Dietrich oraz… średniowieczną margrabinę Utę z Naumburga.

Tajemnicza najpiękniejsza kobieta średniowiecza

Niemiecka arystokratka uznawana jest za jedną z najpiękniejszych kobiet swej epoki. W nazistowskich Niemczech prezentowano jej pomnik jako wizerunek idealnej Aryjki. Z kolei włoski intelektualista Umberto Eco w swojej słynnej książce „Historia piękna" napisał: „Gdyby mnie zapytano, z którą kobietą w historii sztuki poszedłbym na kolację i z którą spędziłbym wieczór, byłaby to Uta z Naumburga”. Kim zatem była tajemnicza kobieta-symbol?

Chociaż o pomniku margrabiny Uty powstało wiele artykułów naukowych i esejów, prawdziwy życiorys arystokratki pełen jest białych plam. Nie ma nawet pewności, kim byli jej rodzice. Do niedawna powszechnie uważano, że była córką saskiego hrabiego Adalberta z Ballenstedt i margrabianki Hiddy oraz siostrą Esica, przodka dynastii askańskiej. Dziadkiem Uty ze strony matki byłby więc margrabia Marchii Łużyckiej Hodon. To tego władcę w 972 r. pokonał pod Cedynią pierwszy historyczny władca Polski Mieszko I i jego brat Czcibor.

W 2001 r. niemiecki badacz Lutz Partenheimer podał jednak w wątpliwość wiadomości na temat pochodzenia Uty. Jego sceptycyzm podzielił 11 lat później Volker Schimpff. Zauważyli oni bowiem, że pierwsza wzmianka o rodzicach Uty pochodzi dopiero ze spisanej ok. 1570 r. kroniki pastora Andreasa Popperoda. Wiarygodność przekazu może jednak budzić wątpliwości.

Uta z Naumburga – niemiecka hrabianka czy kijowska branka?

Najpóźniej ok. 1026 r. Uta została żoną Ekkeharda, syna margrabiego Miśni Ekkeharda I i Swanhildy z dynastii Billungów. Był on podwójnie spowinowacony z Bolesławem Chrobrym. Na przełomie 1002 i 1003 r. jego starszy brat Herman ożenił się z córką polskiego monarchy Regelindą. A na początku 1018 r. jego siostra Oda została żoną samego Chrobrego.

W 2023 r. niemiecki prawnik i historyk Dieter Riemer wysunął teorię, jakoby do małżeństwa Uty i Ekkeharda doszło w 1018 r. po wyprawie Bolesława Chrobrego na Kijów. Słynna margrabina z pomnika była jego zdaniem przedstawicielką dynastii Rurykowiczów – córką władcy Rusi Kijowskiej Włodzimierza I Wielkiego i siostrą Jarosława I Mądrego. Według badacza Ekkehard był jednym z trzystu rycerzy saskich, którzy uczestniczyli w wyprawie kijowskiej i 14 sierpnia 1018 r. triumfalnie wkroczyli z polskim księciem do miasta. „Obecne były przy tym: macocha wspomnianego księcia [Jarosława Mądrego – przyp. aut.], jego żona oraz dziewięć jego sióstr, z których jedną, dawniej sobie upatrzoną, ten stary wszetecznik Bolesław uprowadził bezwstydnie, zapominając o swojej ślubnej małżonce” – opisywał dramatyczne wydarzenia Thietmar z Merseburga w swojej kronice.

Riemer uważa, że Ekkehard także zabrał z Kijowa jedną z sióstr Jarosława Mądrego, która po przejściu z prawosławia na katolicyzm przyjęła imię Uta. Choć niemiecki naukowiec słusznie kwestionuje dotychczasowe ustalenia dotyczące pochodzenia Uty, swoją własną teorię opiera przede wszystkim na wyglądzie pomnika z naumburskiej katedry. Korona na głowie margrabiny sugeruje bowiem, że pochodziła z rodu królewskiego lub przynajmniej książęcego, nie zaś hrabiowskiego.

Thietmar nie wymienia jednak Ekkeharda wśród uczestników wyprawy kijowskiej. A z pewnością wspomniałby o nim, biorąc pod uwagę, że to właśnie jego siostrę zdradził Chrobry z księżniczką kijowską. Hipoteza Riemera nie spotkała się do tej pory z odpowiedzią ze strony innych historyków. Na razie więc należy oznaczyć ją dużym znakiem zapytania.

Ryksa śląska jako jedyna Polka została cesarzową Hiszpanii. W jej życiorysie nadal jest wiele tajemnic

Spośród licznych przedstawicielek dynastii Piastów tylko jedna księżniczka dostąpiła godności cesarzowej Hiszpanii. Córka Władysława II Wygnańca Ryksa śląska początkowo dzieliła z r...

Fundatorka naumburskiej katedry

Najpóźniej w 1021 r. Ekkehard i jego starszy brat, margrabia Miśni Herman, ufundowali w zachodniej części Naumburga niewielkich rozmiarów kościół Najświętszej Maryi Panny. W 1028 r., po przeniesieniu do miasta siedziby biskupstwa, zainicjowali budowę katedry w stylu wczesnoromańskim. Zarówno Uta, jak i żona Hermana Regelinda wspierały działalność swoich mężów, obie znajdują się bowiem wśród fundatorów obiektu wymienionych w dokumencie biskupa Naumburga Teodoryka z 1249 r. W 1034 r. Ekkehard został margrabią łużyckim, a po śmierci starszego brata w 1038 r. także margrabią Miśni jako Ekkehard II. Zmarł 24 stycznia 1046 r. i został pochowany w katedrze w Naumburgu, która została konsekrowana kilka lat przed jego śmiercią.

Małżeństwo Ekkeharda II i Uty było bezpotomne. Nie wiadomo, czy margrabina zdążyła zobaczyć ukończoną katedrę. Datę dzienną jej zgonu – 23 października – przekazały nekrologi naumburskie, lecz rok pozostaje nieznany. Mediewiści zgodnie twierdzą, że zmarła przed 1046 r. Nie była bowiem wymieniona wśród spadkobierców Ekkeharda II, który cały swój majątek wraz z tytułem margrabiego Miśni zapisał cesarzowi Henrykowi III. Według późnego przekazu Andreasa Popperoda po śmierci margrabiny jej posag został podzielony między cesarzową Agnieszką z Poitou i klasztor w Gernrode, w którym przeoryszą miała być jej siostra Hazecha von Ballenstedt.

Wyniosła Niemka i uśmiechnięta Polka, a może…?

W czasie trwającej w latach 1250–1260 przebudowy katedry w Naumburgu wzniesiono kamienne posągi jej dwunastu fundatorów, m.in. Ekkeharda II i Uty oraz Hermana i Regelindy. Rzeźba zimnej i wyniosłej Uty, która przysłania swoją piękną twarz płaszczem kontrastuje z posągiem Regelindy, której charakterystyczny uśmiech przyniósł miano „śmiejącej się Polki”. Fotografia posągu Uty była wielokrotnie reprodukowana na pocztówkach i znaczkach pocztowych jako jeden z najważniejszych obiektów sztuki niemieckiej czasów średniowiecza.

W ostatnich latach pojawiły się jednak głosy kwestionujące powszechne spojrzenie na słynną rzeźbę. Część historyków sztuki (m.in. Willibald Sauerländer) sugeruje, że dotychczasowa identyfikacja postaci z katedry naumburskiej była błędna. To Uta miała być przedstawiona na posągu przedstawiającym rzekomo „śmiejącą się Polkę”, a Regelinda na symbolu niemieckiej kultury.

Wyjaśniałoby to zagadkę korony. Żona margrabiego Hermana była córką polskiego króla. Była więc uprawniona do takiego nakrycia głowy. Mediewiści odnoszą się do tej nowej interpretacji z pewną dozą sceptycyzmu. Być może obawiając się, jak wiele mitów może ona zburzyć. Okazałoby się bowiem, że ideałem Aryjki w III Rzeszy i najsłynniejszą niemiecką pięknością była Polka. W całym tym zamieszaniu pewne jest jedno. Niemal tysiąc lat po swojej śmierci Uta nadal rozpala wyobraźnię badaczy, a tajemnice towarzyszące jej pomnikowi cały czas czekają na rozwiązanie.

Nasz ekspert

Marek Teler

Dziennikarz, popularyzator historii, bloger. Absolwent Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książek „Kobiety króla Kazimierza III Wielkiego", „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej", „Zagadka Iny Benity". „ AK-torzy kontra kolaboranci" (Nagroda Klio III stopnia w kategorii varsaviana) i „Upadły amant. Historia Igo Syma". Publikował na łamach magazynów „Focus Historia” i „Skarpa Warszawska” oraz na portalu historycznym Histmag.org.