Paweł Edmund Strzelecki zapisał się w historii nie tylko jako odkrywca. Był także filantropem
W swoim czasie Paweł Edmund Strzelecki był jednym z największych odkrywców. Już od najmłodszych lat wyróżniał się ogromną ciekawością świata i niezłomnym duchem eksploratora. Nie bał się wyzwań i trudności związanych z odkrywaniem tego, co nieodkryte. To właśnie dzięki tym cechom zapisał się w historii jako jeden z najwybitniejszych podróżników. Lista jego osiągnięć jest tak długa, że aż trudno uwierzyć, że zapisano na niej dokonania tylko jednego człowieka.
W tym artykule:
- Kim był Paweł Edmund Strzelecki?
- Niespełniona miłość
- Przygotowania do wielkiej podróży
- Podróż dookoła świata
- Co odkrył Paweł Edmund Strzelecki w Australii?
- Wyprawa na Tasmanię i koniec wielkiej podróży
- Działalność filantropijna
- Upamiętnienia i dowody uznania
- Ostatnie lata życia i śmierć Pawła Edmunda Strzeleckiego
Polscy podróżnicy i badacze odcisnęli swoje ślady na całym świecie. Arkady Fiedler zwiedził niemal cały glob, a książki jego autorstwa są dziś zaliczane do klasyki literatury podróżniczej. Henryk Arctowski zapisał na swoim koncie wiele odkryć na Antarktydzie, a Kazimierz Nowak był pierwszym białym człowiekiem, którego ujrzało wiele afrykańskich plemion. To tylko trzy przykłady z długiej listy, na której nie może zabraknąć także nazwiska bohatera tego artykułu. Czego dokonał Paweł Edmund Strzelecki? Poniżej odpowiadamy na to pytanie.
Kim był Paweł Edmund Strzelecki?
Paweł Edmund Strzelecki zapisał się w historii przede wszystkim jako podróżnik i odkrywca. To całkowicie zrozumiałe. W końcu to właśnie Strzelecki był pierwszym w historii Polakiem, który indywidualnie okrążył prawie cały świat w celach naukowych.
Należy jednak podkreślić, że spłycenie jego osiągnięć do odkrywania niepoznanych części globu i prowadzenia prac badawczych jest sporym niedomówieniem. Nie można bowiem zapomnieć, że Strzelecki angażował się też w działalność filantropijną i realnie przyczynił się do uratowania wielu istnień ludzkich.
Polski podróżnik, który uciekł z piekła. Gdy opowiedział o swojej podróży, stał się sławny
Rewolucja przyniosła Rosji chaos. Bezkresna Syberia stała się wtedy kotłem, w którym kipiały konflikty etniczne, klasowe, polityczne. Śmierć i strach opanowały ludzkie umysły. Ferdynand O...
Wczesne lata
Paweł Edmund Strzelecki urodził się 20 lipca 1797 roku, w Głuszynie (obecnie część Poznania). Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Oksza. Jego ojciec, Franciszek Strzelecki, był weteranem Insurekcji Kościuszkowskiej.
Młodość
Nie zachowało się wiele informacji na temat młodości Strzeleckiego. Wiadomo, że po przedwczesnej śmierci rodziców wyjechał do Warszawy, gdzie zaopiekowała się nim dalsza rodzina. Miał wówczas trzynaście lat. Najprawdopodobniej uczył się w szkole pijarów. Jak podkreślali jego biografowie, w tym spokrewniona z nim Narcyza Żmichowska, autorka pierwszych opublikowanych wspomnień o Strzeleckim, był niezwykle uzdolnionym samoukiem. Już w młodości miał biegle władać kilkoma językami, dzięki czemu w przyszłości nawiązał wiele cennych kontaktów.
Niespełniona miłość
W latach 20 XIX wieku wstąpił do armii pruskiej. Służył w 6. Pułku Ułanów. W 1823 roku zakochał się z wzajemnością w Adynie Turno, córce swojego przyjaciela. Starszy od niego o kilkanaście lat mężczyzna nie wyraził zgody na ich ślub. Paweł i jego ukochana postanowili uciec z kraju, jednak przeszkodził im w tym czujny ojciec, który chciał wydać córkę za ubiegającego się o jej względy Konstantego Sczanieckiego.
Strzelecki opuścił rodzinne strony. Najpierw udał się do Rzeczypospolitej Krakowskiej, skąd przez Austrię i Szwajcarię dotarł do Włoch. Tam zapoznał się z Franciszkiem Sapiehą. Został plenipotentem dziedzica wielkiej fortuny. Magnat powierzył mu nadzór nad majątkiem Bychowiec pod Mohylewem. Po śmierci Sapiehy (w 1829 roku), Strzelecki odziedziczył sporą część jego fortuny.
Przygotowania do wielkiej podróży
Szczęśliwy splot nie całkiem szczęśliwych zdarzeń pozwolił mu zyskać środki na realizację swojego największego pragnienia. Strzelecki już w dzieciństwie marzył o podróży dookoła świata. Jako człowiek zamożny, mógł urzeczywistnić ten plan.
W 1830 roku prawdopodobnie udał się do Francji, skąd rok później wyruszył do Wielkiej Brytanii. Tam zapoznał się z arystokracją i przedstawicielami naukowych elit, dzięki czemu drzwi londyńskich klubów dla dżentelmenów stanęły przed nim otworem. Nawiązywał coraz to nowsze kontakty. By przygotować się do podróży, ukończył dwuletnie studia z geologii na uniwersytecie w Edynburgu. Według niektórych źródeł, miał też studiować na Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie zgłębiał wiedzę z zakresu petrografii, botaniki, hydrologii, etnografii i antropologii.
Podróż dookoła świata
Strzelecki wyruszył w drogę w czerwcu 1834 roku. Porzucił cały swój majątek i wygodne życie, które wiódł wśród brytyjskich elit. Wypłynął z Liverpoolu do Ameryki Północnej i w ten sposób rozpoczął swoją wielką przygodę.
Nie zachowało się zbyt wiele informacji na temat pierwszego etapu wyprawy. Wiadomo, że podróżnik nawiązał kontakt z północnoamerykańskimi Indianami i prowadził poszukiwania miedzi w Kanadzie. Złoże, które wówczas odkrył, jest eksploatowane do dziś. Dalej udał się do Meksyku i na Kubę.
Ameryka Południowa
W grudniu 1836 roku wyruszył do Ameryki Południowej. Dotarł do Brazylii, Urugwaju, Argentyny i Chile. Prowadził tam badania wulkanów i szukał złóż surowców mineralnych. W tamtym czasie Strzelecki stał się krytykiem polityki państw kolonialnych. Zajęte przez Europejczyków ziemie otwarcie nazywał miejscami zbrodni.
Australia
W 1838 roku rozpoczął się kolejny etap jego podróży. Z chilijskiego Valparaiso wyruszył w rejs do Australii. Po drodze kontynuował badania na wyspach Polinezji: Markizach, Hawajach, Tonga, Tuamotu i Tahiti. Szczególnie interesował się tamtejszymi wulkanami. Zanim obrał kurs na Australię, udał się do Nowej Zelandii, która od niedawna znajdowała się pod kontrolą Brytyjczyków. 27 kwietnia 1839 roku dotarł do portu w Sydney.
Co odkrył Paweł Edmund Strzelecki w Australii?
Brytyjczycy byli świadomi wielkiego znaczenia dotychczasowego dorobku Strzeleckiego, więc postanowili udzielić mu wsparcia przy badaniach wewnętrznej części kontynentu, która w tamtym czasie wciąż pozostawała niemal dziewicza.
George Gipps, gubernator Południowej Nowej Walii, zaaprobował jego program badawczy. Po spotkaniu z urzędnikiem polski podróżnik wyruszył w kierunku Gór Błękitnych i Alp Australijskich w Wielkich Górach Wododziałowych. Zbadał żyzny region rozciągający się na wschód od Melbourne i nadał mu nazwę na cześć brytyjskiego urzędnika – Gippsland. W Welington i dolinie rzeki Clwyd odkrył pokłady złota.
Kiedy Paweł Edmund Strzelecki zdobył Górę Kościuszki?
15 lutego 1840 roku, badając Góry Śnieżne, najwyższe pasmo Alp Australijskich, wraz z dwoma brytyjskimi podróżnikami dotarł do podnóży bezimiennego szczytu, który okazał się najwyższą górą kontynentalnej Australii. Paweł Edmund Strzelecki był pierwszym Europejczykiem, który postawił stopę na jej wierzchołku.
Zdobyty szczyt nazwał Górą Kościuszki. W ten sposób upamiętnił wielkiego rodaka, wodza Insurekcji z 1794 roku, jednak o wyborze tej nazwy zadecydował przede wszystkim specyficzny wygląd wierzchołka. Strzelecki stwierdził, że kontur góry przypomina kopiec usypany na krakowskim grobie bohatera narodowego.
Wyprawa na Tasmanię i koniec wielkiej podróży
W lipcu 1840 roku podróżnik dotarł na Tasmanię. Tam zapoznał się z Johnem Franklinem, badaczem arktycznych obszarów i gubernatorem wyspy. Trzy lata później opuścił Antypody i tym samym zakończył trwającą dziewięć lat podróż.
Wrócił do Anglii i przez kolejne dwa lata podsumowywał swoje dokonania, pisząc pracę zatytułowaną „Physical description of South Wales and Van Diemens Land”. 500-stronicowa książka stała się bestsellerem i przez kilkadziesiąt lat stanowiła najkompletniejsze źródło wiedzy na temat australijskiej przyrody i geologii.
Działalność filantropijna
W 1845 roku w Irlandii wybuchłą klęska głodu. Paweł Edmund Strzelecki został wówczas dyrektorem wykonawczym Brytyjskiego Stowarzyszenia Pomocy. Uznano, że jako Polak i katolik zostanie dobrze przyjęty przez irlandzką społeczność i duchowieństwo, które wówczas cieszyło się ogromnym zaufaniem mieszkańców Zielonej Wyspy. Strzelecki pełnił tę funkcję do 1847 roku. W tym czasie pomocą objęto ponad 200 tysięcy osób, głównie dzieci.
W połowie wieku działał w kilku organizacjach wspierających osadnictwo w Australii i zajmujących się rozwojem tamtejszego rolnictwa. Strzelecki, który doskonale znał warunki panujące na kontynencie, zajął się projektowaniem systemów irygacyjnych. Najprawdopodobniej udzielił też finansowego wsparcia polskiemu osadnictwu.
Upamiętnienia i dowody uznania
W czasie swojej podróży po Australii i Tasmanii, strzelecki nadał 13 nazw geograficznych. Do dziś zachowało się sześć z nich: Gippsland, Latrobe River, Barney Plains, Lake King, Mount Arrowsmith i oczywiście Mount Kościuszko, czyli Góra Kościuszki.
Najbardziej znane dzieło podróżnika – „Physical description of South Wales and Van Diemens Land” – zostało nagrodzone przez Johna Franklina kwotą 400 funtów. Tytuł zdobył ogromne uznanie w środowisku naukowym. Nawet sam Charles Darwin wydał pozytywną ocenę opracowaniu autorstwa Strzeleckiego.
Lista dowodów uznania pracy Strzeleckiego jest znacznie dłuższa. Oto kilka najważniejszych:
- w 1846 roku Królewskie Towarzystwo Geograficzne przyznało polskiemu podróżnikowi Złoty Medal Odkrywców. Naukowcy docenili mapy stworzone przez Strzeleckiego, które przez kilkanaście kolejnych lat były uznawane za najdokładniejsze opracowanie topografii Australii;
- w 1849 roku jako jeden z pierwszych cywili został odznaczony Orderem Łaźni;
- w 1860 roku władze Uniwersytetu Oksfordzkiego przyznały mu honorowy tytuł doktora prawa cywilnego;
- w 1869 roku królowa Wiktoria nadała Strzeleckiemu tytuł Rycerza Komandora Orderu św. Michała i św. Jerzego;
- w latach 20. XX wieku w Gippsland wzniesiono siedem obelisków ku pamięci polskiego odkrywcy, a w 1988 roku w Jindabyne odsłonięto pomnik Strzeleckiego autorstwa Jerzego Sobocińskiego;
- uchwałą Sejmu z lipca 2022 r., rok 2023 został ustanowiony Rokiem Pawła Edmunda Strzeleckiego.
Ostatnie lata życia i śmierć Pawła Edmunda Strzeleckiego
W ostatnich latach życia Strzelecki mieszkał w Londynie. Mimo coraz większych problemów ze zdrowiem, nadal angażował się w projekty naukowe i publikował artykuły. Zmarł 6 października 1873 roku.
Paweł Edmund Strzelecki spoczął na cmentarzu Kensal Green w Londynie. W jego pogrzebie uczestniczyło wielu wybitnych naukowców i przedstawicieli towarzystw naukowych. Wykonawcą testamentu i spadkobiercą całego majątku, jaki pozostawił po sobie Strzelecki, był nieznany urzędnik bankowy.
W 1997 roku prochy wielkiego odkrywcy powróciły do Polski. Złożono je w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha.
Nasz ekspert
Artur Białek
Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.