Persja była niegdyś ogromnym imperium, dbającym o podbite ludy. Nie uchroniło jej to przed upadkiem

W tym artykule:

1. Kim byli Persowie?
2. Początki imperium Persów
3. Podboje Persów
4. Życie w dawnej Persji
5. Perska kultura i obyczaje
6. W co wierzyli Persowie?
7. Początki upadku Persji
8. Jak upadła Persja?

Persja zajmowała terytorium, na którym dziś rozciąga się Iran. Należy jednak podkreślić, że w czasach największej świetności (kiedy na tronie zasiadał Dariusz I Wielki, a później – jego syn Kserkses I), imperium perskie obejmowało swoimi granicami tereny od Azji Mniejszej i Egiptu, aż po Indie. To właśnie w czasie panowania dynastii Achemenidów Persja przeżywała największy rozkwit, ale trzeba pamiętać, że wtedy też nastąpił jej upadek.

Kim byli Persowie?

Persowie wywodzą się od Ariów – indoirańskiego odłamu ludów indoeuropejskich. Jak wskazują wzmianki w asyryjskich zabytkach pisma klinowego, w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. dwa wędrujące plemiona – Persowie i Medowie – dotarły do okolic dzisiejszej Zatoki Perskiej. Pierwsi z wymienionych zajęli obszar południowy, w pobliżu jeziora Urmia. Drudzy osiedlili się na północy, w górach Zagros.

Początki imperium Persów

W 650 roku p.n.e. Medowie stanowili już realne zagrożenie dla Asyryjczyków. Rosnące w siłę plemię podporządkowało sobie Persów. W drugiej połowie VII w. p.n.e. zdołali odeprzeć najazd Scytów, następnie z pomocą Babilończyków zadali klęskę Asyrii.

Medowie i Babilończycy podzielili między siebie podbite obszary. Drudzy z wymienionych mieli rządzić Żyznym Półksiężycem. Państwo Medów rozciągało się natomiast od gór Zagros do środkowej Anatolii.

Persowie nie chcieli pozostawać pod zwierzchnictwem Medii. W czasie panowania Cyrusa II Wielkiego nastąpiło zjednoczenie plemion perskich. Władca zyskał przychylność Babilonii, co pozwoliło mu urzeczywistnić plan zrzucenia medyjskiego jarzma. W trakcie potyczki zbrojnej, część medyjskich wojsk przeszła na stronę Cyrusa. Władca Medii – Astyages – został wydany perskiemu królowi. W 550 r. p.n.e. Persja podbiła Medię. Cyrus zwany Wielkim nie zamierzał jednak zaprzestać podbojów.

Podboje Persów

W 546 r. p.n.e. perski władca podbił Lidię. W 539 r. p.n.e. zdobył Babilonię i ogłosił się prawowitym władcą Mezopotamii, przybierając tytuł króla królów. Dzieło wielkiego przywódcy kontynuował jego najstarszy syn – Kambyzes II.

W 525 r. p.n.e. perska armia, wspierana przez plemiona arabskie, przekroczyła Synaj i pod Peluzjum rozbiła wojska Psametycha III. Następnie Kambyzes II udał się na Memfis i bez większego trudu zajął jedno z najważniejszych miast starożytnego Egiptu.

Po udanej kampanii musiał przypuścić odwrót do Persepolis, gdzie Bardija, jego młodszy brat, ogłosił się królem. Do stolicy nigdy nie dotarł. Prawdopodobnie podczas powrotu zginął w wypadku, choć należy podkreślić, że okoliczności jego śmierci do dziś są niejasne. Rebelię stłumił Dariusz I – przedstawiciel bocznej linii dynastii Achemenidów.

Nowy władca rozpoczął kampanię na wschodzie. W 518 r. p.n.e. przyłączył do imperium znaczny obszar Indii. Dwa lata później wyruszył przeciwko Scytom. Kampania była strategicznym ruchem, mającym na celu odcięcie Grecji od dostaw zboża. Wyprawa nie zakończyła się pełnym sukcesem. Persowie nie zdołali pokonać sprawnych jeźdźców, jednak na obszarze Tracji utworzyli perski przyczółek w Europie.

Życie w dawnej Persji

Persowie, którzy przez ludy Hellady byli nazywani barbarzyńcami, w rzeczywistości tworzyli świetnie zorganizowane imperium z rozwiniętą gospodarką. Perska ekspansja, choć bezwzględna i krwawa (co zresztą można powiedzieć o każdym konflikcie o charakterze zbrojnym), nie miała nic wspólnego z bezmyślnym barbarzyństwem.

Cyrus II doskonale rozumiał, że zrujnowanie podbitych terenów nie przyniesie mu żadnych korzyści. Zależało mu więc, by pokonane ludy pozostawały w dobrej sytuacji ekonomicznej. Na tyle dobrej, by bez przeszkód mógł otrzymywać należny mu trybut. Nie narzucał swojej kultury i religii, a pokonanym władcom pozwalał zachować tron (ci oczywiście musieli uznać jego zwierzchnictwo). W rezultacie tak prowadzonej polityki, medyjskie elity mogły uczestniczyć w sprawowaniu rządów w państwie, a przesiedleni przez Babilończyków Żydzi wrócili do Izraela.

Iran wraca do swojej imperialnej historii. Przyjęcie islamu wieki temu do dziś wzbudza dyskusje

Czy Iran jest bezpieczny? Jak kształtowała się irańska tożsamość narodowa? Na te i inne pytania odpowiada Witold Śmidowski, były ambasador RP w Iranie.

W czasie panowania Dariusza I, imperium zostało podzielone na satrapie (prowincje). Każdą z nich rządził inny satrapa, a władza polityczna została oddzielona od władzy wojskowej. Takie działanie miało zapobiec wzrostowi potęgi satrapów.

To właśnie rządy Dariusza wprowadziły w Persji czas największej świetności. Król królów usprawnił handel, nakazując przekopanie kanału między Nilem a Morzem Czerwonym. Organizował wyprawy, których celem było znalezienie nowych rynków i surowców. Wprowadził jednolity system miar i wag, jednolitą walutę i system kredytowy, który przypominał dzisiejsze instrumenty finansowe. Dbał o całe imperium, nie szczędząc środków na odbudowę podbitych terenów.

Zmierzch polityki tolerancji nastąpił wraz ze śmiercią Dariusza I. Nowy król królów, Kserkses I, bezwzględnie narzucał swoją wiarę i dążył do wymazania kultów innych bóstw. Tak było choćby w Egipcie, gdzie bezwzględnie zdusił rebelię, a także w Babilonii, gdzie wziął w niewolę posąg boga Marduka.

Perska kultura i obyczaje

Do malowanego przez Hellenów obrazu barbarzyńców nie pasuje nie tylko perska polityka, ale także kultura. W tej dziedzinie, Achemenidzi byli spadkobiercami Elamu i Medii, ale z czasem w kulturze perskiej zaczęły uwidaczniać się wpływy innych państw, zwłaszcza Babilonii, Egiptu, Asyrii i Grecji.

Sztuka perska miała charakter dworski, a jej zadaniem było jednoczenie wielonarodowego imperium. Jednym z najważniejszych zabytków starożytnego imperium jest grobowiec Cyrusa II, wzniesiony w Pasargady. Budowla składała się z sześciostopniowego cokołu, na którym stanęła komora grobowa otoczona kolumnadą, i dwuspadowego dachu. Wyraźnie widać w niej wpływy Mezopotamii i Hellady.

Stolica założona przez Dariusza I – Persepolis – była pokazem architektonicznego kunsztu. Miasto wzniesione na skalnych tarasach otoczono murami, w których w czasie panowania Kserksesa I wykonano monumentalną bramę, nazywaną Bramą Wszystkich Ludów. Zabudowania były zdobione licznymi reliefami, przedstawiającymi poddanych składających hołd królowi królów. Pałac Dariusza I wybudowano z cegły zdobionej glazurowymi dekoracjami, które nawiązywały do sztuki babilońskiej. Wejścia wybudowano z kamienia, a bramy wieńczył odwrócony esownik, nawiązujący do sztuki egipskiej.

Kultura perska nie opierała się wyłącznie o kunsztowną architekturę. W czasie panowania Achemenidów tworzono dzieła literackie w formie naskalnych inskrypcji, z reguły spisywanych w trzech językach: staroperskim, akadyjskim i elamickim. Większość z nich to krótkie, ubogie w słowa teksty. Najdłuższy odkryty zabytek perskiej literatury to inskrypcja Dariusza z Behistunu, opisująca m.in. zwycięskie bitwy wojsk perskich w latach 522–519 p.n.e.

W co wierzyli Persowie?

Początkowo Persowie wyznawali politeizm, a ich bogowie związani byli przede wszystkim ze zjawiskami naturalnymi i wojskowymi. Ok. 600 r. p.n.e. do głosu doszedł perski kapłan Zaratusztra. Jego nauki całkowicie odmieniły perską wiarę.

Zaratusztra nakazywał prawdomówność, głosił pogardę wobec kłamstwa. Z czasem, oba pojęcia uległy personifikacji. Najprawdopodobniej już Dariusz I był wyznawcą zaratusztrianizmu. Zdaniem badaczy, Kserkses I był wręcz fanatycznym wyznawcą tego nurtu.

Początki upadku Persji

W 499 r. p.n.e. bunt w Anatolii zatrzymał na jakiś czas perskie podboje. Buntownicy otrzymali niewielkie wsparcie od Aten i Eretrii. Rozwścieczony Dariusz I rozkazał ukarać oba miasta. W 490 r. p.n.e. perska armia wkroczyła do Grecji. Oddziały króla królów szybko zniszczyły Eretrię, ale w Attyce pod Maratonem Ateńczycy zdołali zatrzymać Persów. Przygotowania do drugiej kampanii przerwała śmierć władcy.

Kserkses I zamierzał zmazać hańbę porażki i rozprawić się z Hellenami. W 480 r. p.n.e. wielka perska armia ruszyła do Grecji. Do pierwszego starcia doszło w wąwozie pod Termopilami. Wojska Hellenów stawiały opór perskiej potędze przez kilka dni. Gdy na horyzoncie malowała się nieuchronna porażka, na placu boju pozostali już tylko Spartanie. Przewaga liczebna Persów była miażdżąca. Dzielni wojownicy polegli.

Porażka Spartan otworzyła Kserksesowi drogę do Attyki. Ateńczycy nie byli w stanie obronić swojego miasta, ale zatriumfowali w bitwie morskiej pod Salaminą, podczas której rozgromili wielką flotę Persów. Rok później wojska perskie musiały uznać wyższość Hellenów pod Platejami.

Starożytne języki: 7 wciąż nieodczytanych systemów pisma. Kto je rozszyfruje?

Naukowcy od lat próbują odczytać starożytne języki z Europy, Azji i Ameryki. Rozszyfrowanie tych tajemniczych systemów pisma może przynieść odpowiedzi na wiele pytań o antyczne cywilizacje.

Kserkses przestał interesować się podbojem ziem w basenie Morza Egejskiego. Imperium było trapione buntami Jonów na wybrzeżu Azji Mniejszej. Tymczasem król królów korzystał z przywilejów życia dworskiego. W 465 r. p.n.e. został zamordowany.

Kolejni władcy angażowali się w wojnę Aten ze Spartą, wspierając finansowo poszczególne strony, zależnie od sytuacji na polu bitwy. W ten sposób próbowali wpłynąć na politykę w Helladzie. W czasie panowania Artakserksesa II, sprawy perskie skupiały się wokół buntu w Egipcie, który na wiele lat odłączył się od imperium. Niestabilna sytuacja w państwie skłoniła Cyrusa Młodszego do podjęcia próby obalenia swojego brata. Wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem i śmiercią satrapy Anatolii.

Sparta, która urosła w siłę, w 400 r. p.n.e. rozpoczęła wojnę przeciwko Persji. Artakserkses postanowił bronić się, wspierając Ateny. Ci zdołali odbudować swą potęgę po porażce ze Spartą, a władca perski narzucił Hellenom pokój królewski, na mocy którego ci mieli porzucić roszczenia względem Azji Mniejszej.

W kolejnych latach Persja była trapiona kolejnymi buntami wewnętrznymi. Perska gospodarka zaczęła podupadać. Kolejny władca, Artakserkses III, próbował odzyskać Egipt, ale bez skutku. Udało mu się to dopiero w 343 r. p.n.e.

Jak upadła Persja?

Persji daleko było już do potężnego imperium z czasów panowania Dariusza I. Tymczasem w siłę rosła Macedonia, która obrała za cel Helladę. Macedoński król zdołał uzależnić od siebie najważniejsze państwa greckie. Pod zwierzchnictwem Filipa II, w Helladzie zapanowały antyperskie nastroje.

Filip II rozpoczął przygotowania do wyprawy przeciwko Persji. Po jego śmierci, plan podboju imperium kontynuował jego syn, Aleksander III. Wojska grecko-macedońskie w kilku bitwach pokonały armię perską, dowodzoną przez Dariusza III. Wkrótce władca został zamordowany przez swoich poddanych, a imperium Achemenidów przestało istnieć.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.