Pierwsza konstytucja na świecie – niekoniecznie amerykańska

W tym artykule:

1. Czym jest konstytucja?
2. Konstytucja w czasach rewolucji i nagłych przemian
3. Konstytucja Benderska z 1710 r.
4. Konstytucja Korsyki z 1755 r.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17 września 1787 r. jest najbardziej znanym tego typu dokumentem. Jest też pierwszą konstytucją na świecie, spełniającą nowoczesne normy ustrojowe państwa. Wiele innych krajów wzorowało się na amerykańskiej konstytucji.

Choć uważa się, że USA (zobacz także: ciekawostki o USA – poznaj najciekawsze informacje o Stanach Zjednoczonych) uchwaliły pierwszą konstytucję na świecie, niektórzy mogliby polemizować z takim stwierdzeniem. Czy rzeczywiście powstała jakaś konstytucja przed amerykańską?

Czym jest konstytucja?

W historii dawnej konstytucje mogły odnosić się do aktów prawnych o charakterze ustrojowym. Opisywały prawa i obowiązki różnych stanów społecznych, gwarantowały wolności i normy oraz usprawniały funkcjonowanie państwa. Takich dokumentów można zliczyć wiele już od czasów średniowiecza.

Potrzeba ustanowienia pewnych nienaruszalnych reguł i spisania całościowego systemu władzy państwowej zauważalna jest natomiast w XVII w. Pojawiły się idee uwarunkowania nieograniczonej władzy przez pewne niezbywalne prawa i wolności. Myśl ta rozwijała się zwłaszcza w Anglii i jej amerykańskich koloniach. Pod wpływem m.in. idei Johna Locke'a narodziły się koncepcje nowoczesnego konstytucjonalizmu. Opisali je francuscy myśliciele oświecenia tacy jak Jean-Jacques Rousseau.

Choć pierwsze projekty konstytucji pojawiły się już w XVII w. (szczególnie The Commonwealth of Oceana z 1656 r. autorstwa Jamesa Harringtona) to dopiero w XVIII zaczęto uchwalać właściwe ustawy zasadnicze. Najważniejsza różnica między osiemnastowiecznymi konstytucjami a ich wcześniejszymi pierwowzorami zawarta jest w punkcie widzenia, z którego opracowywano zasady ustrojowe. Wcześniej punkt widzenia skupiał się na ochronie praw władcy. Dopiero później zaczęły powstawać dokumenty z punktu widzenia ochrony praw jednostki.

Konstytucja w czasach rewolucji i nagłych przemian

Cechą charakterystyczną dla pierwszych konstytucji jest ich ustanowienie na tle burzliwych przemian społecznych. Dotyczy to rewolucji amerykańskiej, rewolucji francuskiej czy nawet okresu Sejmu Wielkiego.

Próby stworzenia nowych zasad ustrojowych bazujących na oświeceniowych postulatach wolności sięgają jeszcze przed 1787 r. Można spotkać się z opiniami, iż Amerykanie nie byli pierwsi w zastosowaniu myśli Monteskiusza i Locke'a. Oto dwa pojawiające się przykłady „konstytucji”, które powstały przed 1787 r., a o których rzadziej się wspomina.

Chile pisze nową konstytucję. Temat przewodni nie mógł być inny

Chile to jeden z najbogatszych krajów Ameryki Południowej. Cena za dobrobyt była jednak bardzo wysoka.

Konstytucja Benderska z 1710 r.

Wraz ze wstąpieniem na tron moskiewski cara Piotra I, autonomia Zadnieprza straciła na znaczeniu. Kozacy zaporoscy już od pewnego czasu stracili zaufanie do rosyjskich sojuszników. W 1687 r. wybrano nowego hetmana Ukrainy Iwana Mazepę. Jego działania miały później na celu wyodrębnienie się lewobrzeżnej Ukrainy od Carstwa Rosyjskiego.

Duża szansa pojawiła się podczas wielkiej wojny północnej (1700 – 1721). W 1708 r. Mazepa zerwał związki z Moskwą i związał się sojuszem wojskowym ze Szwecją i Rzeczpospolitą. Jednak po bitwie pod Połtawą w 1709 r. król Szwecji i hetman Ukrainy musieli uciec na terytorium Mołdawii. Wkrótce potem Mazepa zmarł i trzeba było wybrać nowego hetmana.

W mieście Bendery zgromadziło się wojsko kozackie wraz ze starszyzną i w 1710 r. obrało nowego hetmana – Filipa Orlika. Temu wydarzeniu towarzyszyła zapowiedź powołania niepodległej Ukrainy pod protekcją króla Szwecji Karola XII. Wyrażono to w postaci dokumentu Konstytucji Praw oraz Wolności Wojska Zaporoskiego, zwanego inaczej Konstytucją Benderską lub Konstytucją Filipa Orlika.

Pod główną redakcją nowego hetmana zapisano podstawowe zasady ładu społecznego i państwowego. Wyraźnie wyartykułowano ideę suwerenności narodu. Dokument ten nosi znamiona rodzaju umowy społecznej. Określono sposoby powoływania władzy na szczeblu państwowym i lokalnym.

Najważniejszym elementem owej konstytucji jest wyszczególniony trójpodział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Wydarzyło się to jeszcze przed publikacją dzieła Monteskiusza w 1748 r.

Pomimo pewnych nowatorskich rozwiązań, jak na owe czasy, dokument z 1710 r. trudno nazwać konstytucją. W artykułach widać mocne nawiązania do artykułów henrykowskich z 1573 r. Jest to więc zbiór fundamentalnych zasad ustrojowych. Za reprezentację narodu uznano tutaj wojsko, które wówczas przebywało w Benderach, co ma charakter już tradycyjny. Podział władzy między ustawodawczą i wykonawczą jest z kolei niejasno przedstawiony.

I najważniejsza sprawa to, że konstytucja Filipa Orlika nie weszła faktycznie w życie. Po odejściu Karola XII na północ nie udało się zagwarantować autonomii dla Ukrainy ze strony Turcji i Polski. Dzisiaj Ukraińcy często przypominają o tym dokumencie. Nawet jeśli nie uważa się go za prawdziwą konstytucję, jest on wart wyszczególnienia ze względu na swą nowatorskość.

Czym jest ukraińska tożsamość? Nowy odcinek podcastu "National Geographic Traveler: Zjawiskowo"

24 lutego Rosja rozpoczęła pełnoskalową inwazję na terytorium Ukrainy. Rosjanie nie atakują tylko obiekty wojskowe, ale niszczą również szkoły, teatry, szpitale i inne obiekty cywilne. J...

Konstytucja Korsyki z 1755 r.

Po wielu latach genuańskiej dominacji na Korsyce lokalni mieszkańcy rozpoczęli rewolucję w 1729 r. Wtedy zaczął się burzliwy okres walk o panowanie na wyspie. Pierwsze lata starć wiązały się z próbą oddania Korsyki pod protekcję Hiszpanii. Jednakże wraz z wybuchem w Europie wojny o sukcesję polską i przejęciem tronu Neapolu przez króla Hiszpanii Karola III pojawiła się wyjątkowa okazja do proklamowania niepodległego państwa korsykańskiego.

W 1736 r. udało się w końcu powołać Królestwo Korsyki, które zostało jednak obalone przez wojskową interwencję Francji już w 1740 r. Wyspę wciąż ogarniały walki partyzanckie, zmuszając kilkukrotnie Francuzów do odejścia za morze. W 1755 r., w okresie nasilenia się walk przeciw Genuańczykom. na czele powstańców stanął Pasquale Paoli, który świeżo powrócił z wygnania. Udało mu się ogarnąć konflikty wewnętrzne i zaproponował projekt odtworzenia niepodległej Korsyki na nowych zasadach.

18 listopada 1755 r. uchwalono konstytucję nowego państwa – Republiki Korsyki. Redakcję na tekstem pełnił osobiście Paoli. Wpasował on prawo lokalne w nowoczesne rozwiązania, inspirowane m.in. studiami nad Monteskiuszem.

W preambule pojawia się lud korsykański. Spisuje on konstytucję jako esencja wolnej woli narodu do ustanowienia rządu, kierującymi się zasadami interesu suwerena, czyli ludu korsykańskiego właśnie. Każdy dorosły mężczyzna po 25. roku życia miał prawa wyborcze. Dokument ten jest pierwszym na świecie, który daje kobietom czynne prawa wyborcze. Parlament miał się zbierać co rok, by powoływać reprezentantów władzy wykonawczej na czele z generałem. Konstytucyjną stolicą zostało Corti.

W 1756 r. dochodzi do kolejnej interwencji francuskiej, która jednak w 1759 się wycofuje się w związku z wybuchem wojny siedmioletniej. W zaistniałej sytuacji Genuańczycy kontrolowali wciąż ważniejsze miasta portowe. Natomiast Paoli skupił się na rozwoju państwowości wewnątrz wyspy. Republika Korsyki przetrwała do 1769 r. Rok wcześniej Genua sprzedała wyspę Francji, która mogła odtąd zająć wyspę na własny użytek.

Korsykanom w ich walce o wolność kibicowało wówczas wiele osób reprezentujących elity oświecenia, takich jak Voltaire czy Jean-Jacques Rousseau. Wielu więc się może zastanawiać, dlaczego Konstytucja Korsyki nie jest uznawana przez wszystkich za pierwszą na świecie?

Jak to możliwe, że w tak rozwiniętym kraju kobiety doszły do głosu dopiero w 1971 roku?

Kiedy tutejsze kobiety zaczęły domagać się praw wyborczych, mężczyźni w ich kraju powiedzieli :„Nie”. I konsekwentnie im tych praw odmawiali – w niektórych regionach aż do lat 90. XX...

Głównym powodem jest przemilczenie wielu ważnych aspektów prawnych, które miały być unormowane przez prawo zwyczajowe. Konsekwencją tego jest np. brak rozdziału władzy wykonawczej i sądowniczej. Prawa wyborcze w zwyczaju mieli tyko mężczyźni będący głowami rodziny, dotyczyło to również kobiet. Były to zasady istniejące na Korsyce jeszcze od czasów średniowiecza. Nie umniejsza to jednak faktowi, że rola kobiet była większa niż np. w późniejszej Konstytucji USA.

Dużym mankamentem jest też faktyczny brak organizacji wyborów parlamentarnych aż do zagłady państwa w 1769 r. Do tego wszystkiego dochodzi okrutny fakt, że zainteresowanie historią Korsyki nie jest duże w Europie, a co dopiero w Ameryce.

Dzisiaj mieszkańcy Korsyki są bardzo dumni ze swej historii i ich osiągnięć oświeceniowych z XVIII w. Konstytucja Korsyki jest o wiele częściej wspominana niż Konstytucja Benderska, choć obie gwarantowały nowoczesne prawa wolności jak na owe czasy.

Źródła:

• Małajny R. 2019, Geneza konstytucji, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio G (Ius), nr 66.
• Ćwikła L; Kosyło A. 2005, Konstytucja Filipa Orlika z 1710 roku, Czasy Nowożytne, t: 18-19.
• Blaszke M. 2009, Wstęp, [w:] (red.) Rousseau J.J., Projekt konstytucji dla Korsyki, Warszawa.