Planszówka sprzed pół tysiąca lat. Intrygujące odkrycie na zamku w Ćmielowie

W tym artykule:

1. Młynek z zamku w Ćmielowie
2. Podobne planszówki są znane z Zachodniej Europy
3. Zamek w Ćmielowie – historia
4. Zamek w Ćmielowie dziś

Blok z wyrytą planszą odkrył archeolog Tomasz Olszacki podczas tegorocznych badań. Była to prawdopodobnie część posadzki.

Młynek z zamku w Ćmielowie

Niestarannie wykonana plansza znajduje się dość zniszczonej piaskowcowej płycie. Niegdyś pewnie o kwadratowym kształcie o boku długości około 32 cm i o zróżnicowanej grubości około 6–12 cm. Sam ryt ukazujący planszę jest maleńki. Długość boku wynosi około 13,5 cm.

Co wiemy o właśnie odkrytej „planszy”? Zdaniem Tomasza Olszackiego może to być wytwór jednego z członków ekipy budowlanej z pierwszej ćwierci XVI wieku. Był może powstał na potrzeby chwilowej rozrywki „na fajrancie”. – Byłby to wówczas interesujący suplement do wiedzy o różnych aspektach robót budowlanych w dawnych wiekach – przekazał National Geographic Polska naukowiec.

Zastrzega, że ryt mógł jednak powstać także i nieco później. – Na przykład jako pokątne „dzieło” służby lub obecnych na zamku dzieci – podkreślił Olszacki. W tej samej części zamku, określanej jako dom wschodni, znaleziono też inne detale architektoniczne.

Podobne planszówki są znane z Zachodniej Europy

– Sama gra to jedna z najstarszych „planszówek” świata. Była powszechnie znana w średniowieczu. Co interesujące ryty z młynkiem znamy z licznych obiektów sakralnych – powiedział Olszacki. Gra w młynek jest dwuosobowa. Zawodnicy mają za zadanie ustawienie trzech pionów w linii (młynek).

Podobne „plansze” znane są głównie ze średniowiecznej Anglii. Wykuwano je również na zamkach w Italii i w zamkach krzyżowców. Nie jest jasne, czy tego typu plansze służyły faktyczne do gry, czy też raczej niosły za sobą przekaz symboliczny, może magiczny.

Czy to jedyna w Polsce planszówka tego typu? Olszacki wskazał na podobne odkrycie z XIII-wiecznej opolskiej fary. Wyobrażenia młynka znane są też z kafli piecowych z Wielkopolski, datowanych na drugą połowę XV wieku. W ich centralnym polu wpisana jest diabelska głowa.

– Interpretowany on [młynek – przyp. red.] bywa także jako ilustracja labiryntu Minotaura, metafora krętych ludzkich losów i możliwości ostatecznego zatracenia – opisał.

Zamek w Ćmielowie – historia

Zamek w Ćmielowie (woj. świętokrzyskie) jest jednym z bardziej interesujących obiektów rezydencjonalno-obronnych dawnego Królestwa Polskiego. Olszacki prowadzi tam wykopaliska od 2022 roku. Ustalił, że przed budową murowanego zamku na otoczonej fosą wyspie istniał dwór obronny, wzniesiony zapewne w drugiej połowie XV stulecia.

Po jego rozbiórce i niwelacji terenu w tym samym miejscu zamek ufundował kanclerz wielki Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż. Był on najpotężniejszym polskim magnatem żyjącym w czasach Zygmunta Starego. Zamek stanowił główną siedzibę tego możnowładcy. Należało do niego także pobliskie miasto Opatów.

Na zamku urodził się Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” (1549–1616), marszałek wielki litewski i wojewoda wileński. Był on również podróżnikiem i autorem pierwszej polskiej relacji, w której opisano piramidy, w tym piramidę Cheopsa. Nawet się na nią wdrapał.

Kamienne kule odnalezione w Grecji mogą być częścią jednej z najstarszych gier planszowych na świecie

Okrągłe, kamienne kule odkryto na kilku greckich wyspach. Dotychczas naukowcy nie byli pewni, do czego mogły służyć. Najnowsze badania sugerują, że mogą być elementami starożytnej gry pl...

Twierdza w Ćmielowie położona jest bardzo malowniczo. Centralną częścią zamku była znajdująca się na wyspie rezydencja o powierzchni ponad 1000 m kw., z dwoma równoległymi, trójkondygnacyjnymi domami, wieżą bramną i kaplicą.

Zabudowania zamkowe znajdowały się też przed fosą. Na przedzamcze składał się okazały budynek bramny z położoną w najwyższej kondygnacji salą wielką i przyległymi niższymi skrzydłami. Całości dopełniają usypane już w XVII wieku fortyfikacje ziemne z narożnymi bastionami.

W ocenie Olszackiego, zamek ćmielowski, mimo że nie zachowany do naszych czasów w pełni, jest założeniem w pełni czytelnym, imponującym rozmachem fundatorskim i znakomitością detalu architektonicznego pochodzącego z przełomu epok gotyku i renesansu.

Zamek w Ćmielowie dziś

Obecnie zabytek jest miejscem intensywnych badań i robót konserwatorskich. Trwają prace rewitalizacyjne. Są one realizowane przez jego nowych właścicieli, Annę i Tadeusza M. Zarębskich. Celem prac jest między innymi wyeksponowanie zamku na wyspie. Ruiny będą zaaranżowane w duchu tak zwanej angielskiej szkoły konserwacji.

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.