Podział cesarstwa rzymskiego to początek końca imperium. Dlaczego władcy się na to zdecydowali?

W tym artykule:

1. Tetrarchia w cesarstwie rzymskim
2. Jak długo przetrwały „rządy czterech”?
3. Kto podzielił cesarstwo rzymskie na dwie części?
4. Przyczyny rozłamu cesarstwa rzymskiego
5. Cesarstwo wschodniorzymskie
6. Cesarstwo zachodniorzymskie
7. Rozwój różnic kulturowych i religijnych między cesarstwem zachodnim a wschodnim
8. Konsekwencje podziału na cesarstwo zachodnie i wschodnie

Cesarstwo rzymskie przez długi czas stanowiło największą potęgę starożytnego świata. Kolejni władcy podporządkowywali sobie coraz rozleglejsze tereny, tworząc gigantyczne imperium. Paradoksalnie, rzymskie zdobycze terytorialne doprowadziły do rozłamu w cesarstwie. Sprawne zarządzanie tak rozległym obszarem po prostu nie było możliwe (choć należy podkreślić, że nie była to jedyna przyczyna takiego stanu).

W rezultacie, cesarstwo rzymskie musiało podzielić się na dwie części: wschodnią i zachodnią. To wydarzenie miało uzdrowić Rzym. Nie zrobiło tego, za to pośrednio zapoczątkowało upadek kolosa i przyniosło zmierzch starożytności.

Tetrarchia w cesarstwie rzymskim

Wraz z rozrostem granic cesarstwa rzymskiego, republikańska forma rządów ustąpiła miejsca władzy cesarskiej. W czasach Dioklecjana cesarz stał się władcą absolutnym. Po czasie miało okazać się, że jedna osoba nie jest w stanie sprawnie zarządzać tak rozległym obszarem. Żeby zachować władzę, cesarz musiał się nią podzielić.

Jak powstał Rzym? Historia założenia starożytnego imperium do dziś jest niejasna

Jeszcze nie tak dawno temu geneza powstania Wiecznego Miasta była przedmiotem licznych dyskusji, toczonych między przedstawicielami różnych dziedzin nauki. Dzięki ich pracy, dziś wiemy całki...

W 286 roku Dioklecjan usankcjonował urząd augusta, czyli drugiego władcy. Taka organizacja imperium nie przyniosła jednak pożądanego rezultatu. Żeby usprawnić funkcjonowanie imperium, powołał zastępców, czyli cezarów. Pierwszym augustem został Maksymian. Cezarami mianował Galeriusza i Konstancjusza. Tak właśnie narodziła się forma rządów współdzielonych – tetrarchia, czyli „rządy czterech” – która przewidywała podział władzy między dwoma augustami i dwoma cezarami.

W założeniu, po 20 latach sprawowania rządów władcy mieli ustąpić miejsca cezarom, którzy po objęciu urzędu augustów wybierali swoich zastępców. Dioklecjan życzył sobie, by funkcja cezara nie przechodziła z ojca na syna. Zastępcą miała zostać osoba, która w danym czasie najlepiej się do tego nadawała.

Wówczas nie można jeszcze było mówić o faktycznym podziale cesarstwa. Nie ulega jednak wątpliwości, że tetrarchia zapoczątkowała ten proces. To właśnie wtedy ugruntowały się strefy wpływów, które później doprowadziły do dezintegracji spójnego dotąd imperium.

Jak długo przetrwały „rządy czterech”?

Zgodnie z przyjętą regułą, po 20 latach Dioklecjan i Maksymian ustąpili z urzędu. Zastępcami Konstancjusza i Galeriusza zostali Flawiusz Sewer i Maksymian Daja.

Wprowadzając podział władzy, Dioklecjan miał na względzie dobro Rzymu. Okazało się jednak, że jego idea nie mogła utrzymać się zbyt długo. Wykluczenie dziedziczenia władzy stało się zalążkiem buntu, który przerodził się w wojnę domową. Wewnętrzny konflikt rozpętali Maksencjusz (syn Maksymiana) i Konstantyn, syn Konstancjusza. Zwyciężył ostatni z wymienionych. W 324 roku Konstantyn, od tamtej pory nazywany Wielkim, zaczął sprawować samodzielne rządy.

Kto podzielił cesarstwo rzymskie na dwie części?

W 330 roku Konstantyn Wielki założył Konstantynopol (na obszarze dawnego Bizancjum). Dogodne położenie miasta czyniło je strategicznym punktem obronnym i ważnym węzłem handlowym. Pięć lat później cesarz zmarł. Przed śmiercią podzielił imperium między swoich synów: Konstantyna II, Konstansa i Konstancjusza II. Oprócz nich, władzę mieli sprawować także dalsi krewni, ale po śmierci władcy jego najbliżsi spadkobiercy pozbyli się swoich dalszych współrządców.

W 337 roku nastąpił podział imperium rzymskiego. Konstantyn II objął władzę w Galii, Brytanii i Hiszpanii. Konstans rządził w Italii, Afryce i Ilirii. Konstancjusz II otrzymał Wschód, Trację i Azję Mniejszą. Podział władzy nie mógł utrzymać się zbyt długo. Konstantyn II wyruszył przeciwko Konstansowi, jednak poległ w bitwie. Konstans przejął jego ziemie, ale w 350 roku zginął w zamordowany przez Magnusa Magnencjusza, jednego ze swoich wodzów. Wówczas to on objął władzę w 2/3 cesarstwa. Trzeci z braci nie zamierzał jednak darować uzurpatorowi ziemi swojego ojca. W 351 roku pokonał Magnencjusza. Dwa lata później Konstancjusz II został samodzielnym władcą.

Po jego śmierci cesarzem został Julian Apostata. Następnie władza przypadła w udziale Walentynianowi, który dopuścił do rządów (we wschodniej części imperium) Walensa, swojego brata, a niebawem także Gracjana, swojego syna. Gdy zmarł Walentynian, kolejnym współrządcą został Walentynian II. Niebawem Walens poległ w bitwie z plemieniem Gotów. Wówczas władzę na wschodzie objął Teodozjusz.

Po śmierci Gracjana i Walentyniana II, trzeci współwładca stał się jedynym. Przed śmiercią podzielił władzę między swoich synów. Zmarł w 395 roku. Wówczas dokonał się ostateczny podział imperium na cesarstwo zachodniorzymskie i wschodniorzymskie.

Przyczyny rozłamu cesarstwa rzymskiego

Dlaczego doszło do rozłamu potężnego imperium? Złożyło się na to kilka czynników. Po pierwsze, najazdy plemion barbarzyńskich, skupione w największej mierze na ziemiach zachodnich (ale nie tylko) doprowadziły do znacznego osłabienia Rzymu. Nie tylko wrogowie zewnętrzni zagrażali integralności państwa. Rozległość terytorialna sprzyjała konfliktom wewnętrznym, których cesarz nie był w stanie sprawnie „gasić”. Żeby opanować „pożar” trawiący olbrzymie imperium, konieczne było podzielenie władzy.

Cesarstwo wschodniorzymskie

Na czele cesarstwa wschodniorzymskiego stanął Arkadiusz. W skład jego imperium wchodziły następujące ziemie:

• Azja Mniejsza,
• Półwysep Bałkański,
• Syria i Palestyna,
• część Armenii,
• Kreta i Cypr,
• Egipt i Cyranejka.

Stolicą cesarstwa ustanowiono Konstantynopol. Imperium przetrwało aż do 1453 roku, gdy kres jego istnieniu położyły najazdy Turków osmańskich.

Cesarstwo zachodniorzymskie

Cesarstwo zachodniorzymskie przypadło w udziale Honoriuszowi. W granicach zachodniego imperium znalazły się następujące ziemie:

• Italia,
• Galia,
• Brytania,
• Hiszpania,
• Dalmacja,
• obszary Afryki Północnej położone na zachód od Cyrenajki.

Stolicą państwa stała się Rawenna, jako obszar dający większe szanse obrony. Ten geopolityczny byt nie przetrwał jednak zbyt długo. Cesarstwo zachodniorzymskie upadło już w 476 roku, gdy Odoakr zdetronizował Romulusa Augustulusa.

Rozwój różnic kulturowych i religijnych między cesarstwem zachodnim a wschodnim

Już w trakcie trwania tetrarchii zaczął rysować się kulturowy podział między wschodem a zachodem. Wschód znajdował się pod wpływem kultury greckiej, a zachód – łacińskiej.

Dlaczego Hunowie zaatakowali Cesarstwo Rzymskie? Nie chodziło o zdobycie złota i bogactwa

Hunowie przeszli do historii jako „bicz boży” nad rzymskim imperium. Dlaczego zaatakowali największe imperium ówczesnych czasów? Naukowcy znaleźli odpowiedź.

Różnice kulturowe miały przełożenie na zróżnicowanie społeczne i gospodarcze w obu częściach imperium. Na wschodzie rozwijały się ośrodki miejskie, podczas gdy gospodarka zachodu nadal w dużej mierze opierała się o własność ziemską. Konstantynopol niebawem stał się najsprawniej zarządzaną stolicą. Wschód dysponował większymi zasobami finansowymi i nie borykał się najazdami barbarzyńców.

Rzym stał się państwem chrześcijańskim już w czasie rządów Teodozjusza. Chrześcijaństwo obowiązywało więc w obu częściach imperium. Na wschodzie zmiany religijne zaszły dopiero w czasie schizmy.

Konsekwencje podziału na cesarstwo zachodnie i wschodnie

Mimo podziału, imperium miało pozostać jednym organizmem państwowym. Tak się jednak nie stało. Pogłębiające się różnice społeczne, kulturowe i polityczne doprowadziły do sytuacji, w której obie części zaczęły funkcjonować jako całkowicie niezależne państwa. Zamiast wspierać się, zwłaszcza w obliczu zagrożenia ze strony barbarzyńców, władcy zaczęli ze sobą rywalizować. Znajdujący się w lepszej sytuacji wschód mógł kupić sobie spokój, podczas gdy zachód skupiał się na walce z wrogimi plemionami. Finalnie doszło do upadku części zachodniej, co de facto położyło kres cesarstwu.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.