Powstanie listopadowe mogło zakończyć się sukcesem. To największy zryw niepodległościowy w Królestwie Polskim

Spis treści:

1. Jakie były przyczyny powstania listopadowego?
2. Nastroje rewolucyjne w 1830 roku
3. Przebieg powstania listopadowego
4. Jakie były skutki powstania listopadowego?
5. Podsumowanie powstania listopadowego

XIX stulecie było okresem szczególnego nasilenia ruchów narodowowyzwoleńczych. Zaczęło się w latach 30., gdy zawiedzeni funkcjonowaniem Kongresówki Polacy postanowili przeciwstawić się zaborczemu Imperium Rosyjskiemu.

Jakie były przyczyny powstania listopadowego?

W 1815 roku, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, powstało Królestwo Polskie. W ten sposób zaborcy chcieli ograniczyć ryzyko wystąpienia buntu. Ów twór miał być czymś w rodzaju enklawy wolności. Królestwo miało mieć własną konstytucję i wojsko. O cenzurze nie było mowy, a językiem urzędowym miał być polski.

Tyle teorii. W praktyce Królestwo Polskie pozostawało w unii personalnej z Imperium Rosyjskim. Władzę w jego granicach sprawował car Aleksander I. Co oczywiste, wolność Polaków nie leżała w jego interesie.

Łamanie postanowień konstytucji Królestwa Polskiego

Brat cara, wielki książę Konstanty Pawłowicz Romanow, oficjalnie pełnił funkcję dowódcy Wojska Polskiego. Jednak w praktyce w imieniu Aleksandra I sprawował nieograniczoną władzę. Wielki książę usankcjonował tajną policję. Donosicielstwo kwitło w najlepsze.

Już w 1819 roku wprowadzono cenzurę. Zamknięto liberalne czasopisma, co spotkało się z reakcją części społeczeństwa. W 1820 roku posłowie z województwa kaliskiego, zwani Kaliszanami, zawiązali legalną opozycję. Politycy działający pod przywództwem Wincentego i Bonawentury Niemojowskich sprzeciwiali się nielegalnym działaniom. Na sejmie w 1820 roku wypunktowali przed carem wszystkie „ułomności” Królestwa Polskiego. W odpowiedzi na to władca zerwał obrady. Wznowiono je dopiero po 5 latach, już bez udziału Kaliszan, na których nałożono areszt domowy.

Prześladowanie organizacji niepodległościowych

Legalna opozycja przestała funkcjonować. W rezultacie do głosu doszły tajne organizacje niepodległościowe. Jednym z pierwszych takich związków było Wolnomularstwo Narodowe, które działało już w 1819 roku. Po jego rozwiązaniu powstało Towarzystwo Patriotyczne, na którego czele stanął major Walerian Łukasiński. W 1824 roku Łukasiński został aresztowany przez tajną policję.

Wzmogły się prześladowania pozostałych członków tajnej organizacji. Represje spadły także na Towarzystwo Filomatów. Tajna policja wpadła na trop studentów szerzących idee niepodległościowe. Rozpoczęły się zsyłki w głąb Rosji.

Odwlekanie rozszerzenia wewnętrznego

Trzeba wspomnieć, że do wybuchu powstania przyczyniło się także złamanie obietnicy, którą car złożył na kongresie wiedeńskim. Mowa o zobowiązaniu Rosji do powiększenia granic Królestwa Polskiego. Polskie elity oczekiwały, że Aleksander I rozszerzy granice państwa o część lub całość obszaru prowincji zabranych.

Nastroje rewolucyjne w 1830 roku

Dla wszystkich było jasne, że Królestwo Polskie nie może funkcjonować w formie narzuconej przez cara. Tajne organizacje, których celem było przywrócenie granic państwa sprzed zaborów, przez lata nie widziały jednak dogodnego momentu do wzniecenia zrywu niepodległościowego. Taki nastąpił dopiero w 1830 roku, kiedy po Europie rozniosły się wieści o walkach przeciwko Świętemu Przymierzu.

27 lipca we Francji wybuchła rewolucja lipcowa, która zakończyła się sukcesem. Niespełna miesiąc później rozpoczęła się rewolucja belgijska. Wówczas w prasie pojawiła się niepotwierdzona informacja, według której car miał użyć Wojska Polskiego do stłumienia powstania. To wywołało oburzenie wśród żołnierzy.

W tym samym czasie do pułkownika Piotra Wysockiego, który stał na czele zawiązanego w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty Sprzysiężenia Podchorążych, dotarła informacja, że tajna policja jest na tropie jego organizacji. Było oczywiste, że nie ma czasu do stracenia.

Przebieg powstania listopadowego

Powstanie nie było poprzedzone gruntownymi przygotowaniami. Wysocki liczył, że gdy rozpoczną się walki, ludzie sami dołączą do Sprzysiężenia.

Kiedy rozpoczęło się powstanie listopadowe? Data wybuchu największego polskiego zrywu niepodległościowego XIX wieku to 29 listopada 1830 roku. Wieczorem oddziały powstańcze pod dowództwem Piotra Wysockiego ruszyły na Belweder. Tak naprawdę ich działaniom daleko było do pełnowymiarowego powstania. Atakowi na Belweder bliżej było do spisku. Celem było pojmanie lub zgładzenie wielkiego księcia Konstantego. Niestety, brat cara zdołał zbiec.

Wysocki nie miał żadnego planu dalszego działania. Z pomocą niższych warstw społecznych zdołał zdobyć Arsenał, ale wzniecony przez niego zryw nie zyskał poparcia wysoko postawionych wojskowych ani zamożnego mieszczaństwa. Mało tego, doszło do walk powstańców z przeciwnikami spisku. Z rąk Sprzysiężenia Podchorążych zginęło wówczas sześciu polskich generałów: Ignacy Blumer, Stanisław Trębicki, Stanisław Potocki, Maurycy Hauke, Józef Nowicki i Tomasz Siemiątkowski.

Początki powstania

Wojskowy spisek zyskał rozmiary powstania dopiero następnego dnia, gdy oddziały Wysockiego wraz z niższym mieszczaństwem opanowały Warszawę. Wielki książę schronił się w Wierzbnie.

3 grudnia powołano Rząd Tymczasowy, na czele którego stanął książę Adam Jerzy Czartoryski. Dwa dni później wyłoniono dyktatora powstania – gen. Józefa Chłopickiego. Wódz Naczelny przystąpił do rozbudowy armii, ale jego faktycznym priorytetem było doprowadzenie do rokowań z carem. Chłopicki wysłał delegację do Mikołaja I, ale pertraktacje spełzły na niczym. Car nie przystał na żadne ustępstwa. Nakazał natychmiastowe rozbrojenie oddziałów powstańczych. Zamiast spełnić rozkaz, generał podał się do dymisji.

Detronizacja cara

25 stycznia 1831 roku sejm podjął uchwałę o pozbawieniu Mikołaja I korony Królestwa Polskiego. Nastąpiło zerwanie unii personalnej z Imperium rosyjskim. W odpowiedzi car wysłał do Królestwa ponad 100-tysięczną armię, na czele której stanął feldmarszałek Iwan Dybicz.

Pierwsza faza powstania

Dybicz chciał możliwie najszybciej przedrzeć się przez ziemie królestwa i opanować Warszawę, co byłoby równoznaczne z końcem powstania. Dysponował miażdżącą przewagą liczebną. Strona polska miała wówczas do dyspozycji ok. 50 tys. żołnierzy. Zadanie wydawało się łatwe, ale wojska rosyjskie napotkały na konkretny opór.

Do pierwszej bitwy powstania, pod Stoczkiem, doszło 11 lutego. Wojska polskie pod dowództwem Józefa Dwernickiego zadały klęskę Rosjanom.

25 lutego siły polskie starły się pod Grochowem z dwukrotnie większą armią rosyjską. Choć to starcie nie doczekało się jednoznacznego rozstrzygnięcia, 60-tysięczna armia musiała odstąpić od ataku na Warszawę. Rosjanie wycofali się na wschód, ale Polacy nie zamierzali odpuszczać. Gen. Ignacy Prądzyński postanowił odciąć ich od zaopatrzenia. Dzięki temu Polacy górowali w kolejnych starciach: pod Wawrem, Dębami Wielkimi i Iganiami.

Klęska pod Ostrołęką

Prądzyński był zdania, że należy zaatakować główne siły Rosjan. Tego pomysłu nie poparł jednak gen. Jan Skrzynecki, który zastąpił rannego w bitwie pod Stoczkiem gen. Chłopickiego. W rezultacie siły Dybicza połączyły się pod Ostrołęką. 26 maja ponieśliśmy dotkliwą klęskę. Skrzyneckiego pozbawiono dowództwa nad oddziałami. Druzgocąca porażka osłabiła morale żołnierzy.

Upadek Warszawy

Po śmierci Dybicza dowódcą sił rosyjskich został feldmarszałek Iwan Paskiewicz. 6 września jego oddziały zaatakowały Warszawę. Miasto upadło. 8 września ogłoszono kapitulację stolicy. W pojedynczych twierdzach wciąż trwały walki, ale było jasne, że powstanie upadło wraz z miastem. Za koniec wielkiego zrywu uznaje się 21 października 1831 roku, dzień kapitulacji twierdzy Zamość.

Jakie były skutki powstania listopadowego?

Niektórym powstańcom udało się opuścić Królestwo Polskie, ale wielu nie miało tyle szczęścia. Car nie miał litości dla powstańców. Pojmanych czekała zsyłka na Syberię, gdzie w nieludzkich warunkach, gnębieni katorżniczą pracą, doczekiwali końca swoich dni. Niektórych skazywano na karę więzienia. Szlachcie konfiskowano majątek.

Armia rosyjska miała stale stacjonować w Królestwie. W stolicy wzniesiono Cytadelę, a kosztem realizacji i utrzymania tej „inwestycji” obarczono ludność Królestwa. Polacy musieli zapłacić ogromną kontrybucję, a Paskiewicz został nowym namiestnikiem Królestwa Polskiego. Zdobywca Warszawy na 25 lat wprowadził stan wojenny. W zorganizowanej na wzór rosyjski administracji wciąż obowiązywał język polski, ale w granicach Królestwa Polskiego zaczął obowiązywać rosyjski kodeks karny.

Podsumowanie powstania listopadowego

Powstanie listopadowe było wielkim zrywem niepodległościowym, który realnie mógł zakończyć się powodzeniem. Stało się jednak inaczej. Być może gdyby dyktatorzy powstania nie zwlekali z pewnymi decyzjami, wszystko potoczyłoby się innym torem. Na zakończenie pozostało nam wymienić najważniejsze bitwy powstania i jego dyktatorów.

Najważniejsze bitwy powstania listopadowego:

• bitwa pod Stoczkiem Łukowskim – 14 lutego 1831 roku;
• I bitwa pod Wawrem – 20 lutego 1831 roku;
• bitwa o Olszynkę Grochowską – 25 lutego 1831 roku;
• bitwa pod Puławami – 2 marca 1831 roku;
• bitwa pod Dębem Wielkim – 31 marca 1831 roku;
• II bitwa pod Wawrem – 31 marca 1831 roku;
• bitwa pod Iganiami – 10 kwietnia 1831 roku;
• bitwa pod Ostrołęką – 26 maja 1831 roku;
• obrona Warszawy – od 6 do 7 września 1831 roku.

Dyktatorzy powstania listopadowego:

• gen. dyw. Józef Chłopicki – od 5 grudnia 1830 roku do 17 stycznia 1831 roku;
• gen. dyw. Michał Gedeon Radziwiłł – od 20 stycznia 1831 roku do 26 1831 roku;
• gen. dyw. Jan Zygmunt Skrzynecki – od 26 lutego 1831 roku do 12 sierpnia 1831 roku;
• gem dyw. Henryk Dembiński – od 12 sierpnia 1831 roku do 17 sierpnia 1831 roku;
• gen. bryg. Ignacy Prądzyński – od 16 sierpnia 1831 roku do 19 sierpnia 1831 roku;
• gen. dyw. Kazimierz Małachowski – od 20 sierpnia 1831 roku do 10 września 1831 roku;
• gen. dyw. Maciej Rybiński – od 10 września 1831 roku do 23 września 1831 roku;
• gen. dyw. Jan Nepomucen Umiński – od 23 września 1831 roku do 24 września 1831 roku;
• gen. dyw. Maciej Rybiński – od 24 września 1831 roku do 9 października 1831 roku.

Skutki powstania listopadowego:

• w następstwie wybuchu powstania listopadowego nie doszło do interwencji wojsk carskich w Belgii;
• w trakcie powstania powołano Komisję Rządu Tymczasowego, której zadaniem była likwidacja administracji powstańczej;
• po upadku powstania powołano Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego, w następstwie czego administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym;
• unieważnienie wszystkich uchwał i rozporządzeń Rządu Rewolucyjnego;
• ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego;
• spadła liczba szkół elementarnych, jakość szkolnictwa średniego uległa znacznemu obniżeniu, a polskie szkolnictwo wyższe zostało zlikwidowane;
• na Polskę nałożono wysoką kontrybucję, dodatkowo obciążono kraj kosztem budowy i utrzymania Cytadeli;
• ludność Królestwa Polskiego zdziesiątkowała epidemia cholery.

Nasz autor

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.