Prywatna korespondencja faraonów odsłania kulisy polityki międzynarodowej sprzed 3,3 tys. lat

Kolekcja licząca 382 teksty (w tym 350 listów) zwane listami z Amarny, jest pozostałością archiwum korespondencji dyplomatycznej rozciągającej się na czasy panowania faraonów egipskich 18. dynastii, Amenhotepa III (1390–1352 p.n.e.) i jego syna Amenhotepa IV, zwanego też Echnatonem (1352–1336 p.n.e.). Autorami byli władcy-rywale z Babilonii, Asyrii, imperium hetyckiego czy kraju Mittani założonego przez Hurytów w północnej Syrii pomiędzy Tygrysem a Eufratem.

List 19 z archiwum Amarna, spisany pismem klinowym, pochodzi od Tuszratty z Mitanni do faraona Amenhotepa III. Król wyznaje faraonowi braterską miłość, wychwala bliskość więzów między jego ziemią a Egiptem i omawia wydobycie złota. fot. ZEV RADOVAN / BIBLELANDPICTURES / ALAMY

Spisane w większości w języku akadyjskim (oficjalnym języku dyplomacji na terenie starożytnego Bliskiego Wschodu w II tys. p.n.e) pismem klinowym na glinianych tabliczkach, najstarsze znane dokumenty tego typu i jedno z najważniejszych źródeł dla historyków tego okresu po odkryciu w 1887 roku w Tell el-Amarna w Egipcie (starożytnym Achetaton będącym stolicą króla Amenhotepa IV Echnatona) zmieniły współczesną egiptologię, przekonuje w brytyjskim wydaniu „National Geographic” hiszpański archeolog José Lull.

Ta wyszukana sylwetka trumny zniknęła, gdy została odkryta w 1907 roku w grobie KV55 w Dolinie Królów. Niektóre inskrypcje sugerują, że był to Echnatona. fot. ALAIN GUILLEUX / ALAMY / ACI

Treść listów ujawnia tendencję autorów do pochlebstw, arogancji, zazdrości czy wręcz płaszczenia się, dając jednocześnie możliwość spojrzenia na złożoność polityki międzynarodowej. Pojawianie się imperiów i krzyżujące się ich drogi stworzyły konieczność wytworzenia systemu reguł dla wszystkich graczy na tej „scenie”.

Listy amarneńskie, co podkreśla Lull, z niezrównaną szczegółowością przedstawiają mechanizmy działania świata Bliskiego Wschodu późnej Epoki Brązu, nazywanego przez współczesnych „klubem wielkich potęg”.

Rzadki przykład listu Amarny od faraona, List 5 pochodzi od Amenhotepa III do babilońskiego króla Kadasmana-Enlila I, omawiającego plany poślubienia córki tego ostatniego fot. British Museum w Londynie / SCALA, FLORENCJA

Władcy istniejących wówczas lokalnych imperiów nazywali siebie „Wielkimi Królami” a rozmowach między sobą używali terminu „bracia”. W tym towarzystwie Egipt znalazł się w XV wieku p.n.e. gdy udane kampanie Totmesa III pozwoliły przyłączyć krainę Kanaan.

Listy z Amarny można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowi wspomniana korespondencja międzynarodowa (ok. 50 dokumentów) wysłanych do faraona przez innych władców z Bliskiego Wschodu. Omawiane są w nich sprawy dotyczące przymierzy i planowania strategii wobec wspólnych wrogów, kwestii handlu i problemów prawnych a także spraw dynastycznych, a w szczególności małżeństw.

Amenhotep III i jego żona Tiye byli często tej samej wielkości w swoich posągach, co wskazuje na bardziej równe partnerstwo między tym faraonem a jego królową. fot. Muzeum Egipskie w Kairze BIBLIOTEKA OBRAZÓW DE AGOSTINI / SCALA, FLORENCJA

W drugiej grupie listów (ok. 300 dokumentów) są pisma natury administracyjnej. Przychodziły na dwór faraona z egipskich posiadłości w Azji Zachodniej. Wasale skarżą się w nich na swoje lokalne problemy, zarówno dotyczące utrudnień w handlu jak i kwestii bezpieczeństwa regionalnego.

Z korespondencji „międzynarodowej” dowiadujemy się np. o losach króla Mitanni, Tuszratty, którego kraj dzięki potwierdzonym małżeństwem przymierzu z Egiptem był sojusznikiem faraonów. Z listów dowiadujemy się jak monarcha ten zginął a jego syn Szattiwaza w wyniku wojny utracił królestwo i musiał poddać się woli Hetytów, którzy uczynili go wasalem kadłubkowego państewka w pełni zależnego od Hatti (królestwa hetyckiego).

Złoty pierścionek znaleziony w Amarna przedstawia Echnatona i jego królową Nefertiti. Około 1353-1336 pne Metropolitan Museum of Art, fot. Nowy Jork ALBUM / METROPOLITALNE MUZEUM SZTUKI

Egipcjanie korespondowali też z niezależnymi królestwami Arzawa (na południowym wybrzeżu Anatolii) i znajdującym się na Cyprze Alaszija. W tym pierwszym przypadku faraonowie liczyli, że zabezpieczą flankę na zachód od terytorium pod kontrolą Hetytów poprzez dyplomatyczne małżeństwa. W drugim przypadku chodziło o pozyskanie źródeł miedzi.

Z korespondencji dowiadujemy się, jak do „klubu potęg” dołączyła Asyria, wcześniejszy wasal Mitanni. Cywilizacyjny awans wynikający z rozszerzenia terytorium zapewnił swojemu państwu król Aszuruballit. Nawiązał kontakty z Egiptem, co bardzo nie spodobało się władcy Babilonu, Burnaburiaszowi. Asyryjczycy ukoili jego nerwy wyprawiając za córkę Aszuruballita za syna Burnaburiasza.

Większe problemy Asyryjczycy mieli z Hetytami, którzy tak jak oni rościli sobie prawa do dawnego terytorium Mitanni. Stałe problemy Egipcjan z królestwem Hatti najdalej na północ strefy wpływów faraonów sięgały do miasta Kadesz. W czasie tworzenia listów z Amarny rządził nim Aitukama. Zdradził on Egipt i przeszedł na stronę Hetytów.

Listy przekazują też informacje o podbiciu Babilonii przez dynastę Kasytów (w korespondencji pojawiają się kasyccy monarchowie Kadaszman-Enlil I i jego następca Burnaburiasz II). Pojawia się też postać potężnego króla Suppiluliumy, znakomitego stratega i władcy hetyckiego, którego udana kampania syryjska zbiegła się w czasie z osłabieniem pozycji Egiptu.

Faraon Echnatona czci dysk słoneczny, Aten. Te wapienne cegły, znane jako talatat, zostały stworzone dla Świątyni Atona w Karnaku, ale zostały później rozebrane. Fragmenty są obecnie eksponowane w Muzeum Luksorskim. fot. KENNETH GARRETT

Jeden z synów władcy Hetytów, książę Zannana miał wziąć za żonę Anchesenamon, wdowę po Tutanchamonie (na jej wyraźną prośbę wyrażoną w liście do Suppiluliumy). Po przekroczeniu granicy Zannana został jednak zamordowany przez ludzi wezyra Aj, a Suppiluliuma w akcie zemsty zaatakował Egipt. Aj chciał wdowy dla siebie by uzyskać prawo do tronu Egiptu (według niektórych badaczy był ojcem Nefretiti, więc Anchesenamon de facto była zmuszona do poślubienia własnego dziadka).

Dawny wezyr Aj panował w Egipcie jedynie 4 lata i najpewniej szybko po przejęciu władzy pozbył się żony. Grobowca Anchesenamon nie znaleziono a jej losy pozostają nieznane. Wraz z jej śmiercią zakończył się okres amarneński w dziejach Egiptu i linia 18. dynastii. Zaogniony zabiciem księcia hetyckiego konflikt między Egiptem a Hatti trwał kolejne 60 lat.

Większość (203) tabliczek z listami można dziś znaleźć w Vorderasiatisches Museum w Berlinie (część Muzeum Pergamońskiego). Dalsze 95 znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie oraz pół setki w Muzeum Egipskim w Kairze. Po kilka tabliczek znajduje się w Luwrze i nowojorskim Metropolitan Museum of Art oraz rękach prywatnych.​