Średniowiecze w Polsce to nie ciemne wieki. Wtedy powstało nasze państwo, pierwszy uniwersytet i literatura

W tym artykule:

1. Kiedy było średniowiecze w Polsce?
2. Czym charakteryzuje się średniowiecze?
3. Jak wyglądało średniowiecze w Polsce?
4. Życie w średniowiecznej Polsce
5. Co zawdzięczamy średniowieczu?

Pogląd na temat „ciemnoty” wieków średnich pokutował przez długie lata. Dziś już wiemy, że ta epoka z całą pewnością nie była niewiele znaczącym etapem przejściowym między starożytnością a odrodzeniem antyku. Okres, który w kontekście całego świata trwał niemal tak samo długo, jak wszystkie kolejne epoki razem wzięte, wniósł realny wkład w rozwój kultury i sztuki, zwłaszcza na ziemiach polskich.

Podobnie jak pozostałe epoki historyczne, także średniowiecze ma swoje ciemne strony. Najazdy plemion barbarzyńskich, wyprawy krzyżowe, początek działalności inkwizycji, polowania na czarownice – kolejne przykłady można mnożyć i mnożyć. W tym miejscu należy jednak podkreślić, że nazywanie średniowiecza „wiekami ciemnymi” jest jedną z największych niesprawiedliwości historii. Pogląd na temat „zacofania” tej epoki narodził się w umysłach uczonych z epoki renesansu. Współcześni historycy postrzegają ten okres jako czas, w którym nastąpiły kluczowe przemiany i innowacje w wielu dziedzinach.

Kiedy było średniowiecze w Polsce?

Zanim przejdziemy dalej, wypada wyjaśnić, że granice występujące między poszczególnymi epokami mają charakter czysto umowny. W historii świata nie nastąpiło bowiem żadne wydarzenie, które w ciągu jednego dnia mogłoby zakończyć dany okres i rozpocząć kolejny. Zmiana epok zawsze jest efektem wydarzeń poprzedzających umowny moment zwrotny i następujących po nim.

W ujęciu globalnym za początek średniowiecza przyjmuje się rok 476, w którym nastąpił upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Historycy nie są jednak zgodni w kwestii daty zamykającej tę epokę. Większość wskazuje na rok 1492 i odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Nie brakuje jednak uczonych, którzy za koniec średniowiecza przyjmują rok 1453 (upadek Bizancjum) lub 1517 (początek reformacji). W kontekście rozważań nad średniowieczem w Polsce i tak nie ma to większego znaczenia, bo poszczególne epoki historyczne nie rozwijały się równolegle na poszczególnych obszarach Starego Kontynentu.

Jak powstało państwo polskie? Czy wiedziałeś, kiedy pojawili się pierwsi ludzie na ziemiach Polski?

Uważa się, że powstanie państwa polskiego miało miejsce wraz z chrztem Mieszka I w 966 roku. To właśnie wtedy nasz kraj zaczęto nazywać Polską. Jednak pierwsi ludzie żyli na tych ziemiac...

Średniowiecze w Polsce zaczęło się rozwijać w X wieku, gdy w pozostałych krajach Europy kończył się już wczesny okres tej epoki. Czynnikiem, który można określić punkt przełomowy, było przyjęcie chrztu przez Mieszka I. Czy jednak można z całą stanowczością stwierdzić, że rok 966 był definitywnym początkiem polskiego średniowiecza? W tym temacie historycy nie są zgodni.

Należy bowiem podkreślić, że włączenie Polski do chrześcijańskich i łacińskich kręgów było długotrwałym procesem. Początkowo nie istniały przecież wykształcone elity ani duchowieństwo, którego przedstawiciele mogliby krzewić nową kulturę. Minęło wiele lat, zanim średniowiecze na dobre zapanowało w Polsce, a i tak łacińska Europa wyprzedzała nas o pięć wieków.

Podobnie jak w innych częściach świata, schyłek polskiego średniowiecza nastąpił na przełomie XV i XVI wieku.

Czym charakteryzuje się średniowiecze?

Wbrew obowiązującemu przez wiele lat poglądowi, epoka ukształtowana na gruzach cesarstwa zachodniorzymskiego nie przyniosła światu upadku kultury, sztuki i społeczeństwa. To właśnie w średniowieczy początek miały głębokie przemiany w rolnictwie, handlu i transporcie, które zadecydowały o późniejszym „kształcie” świata. W tej epoce powstały też pierwsze uniwersytety, rozkwitła sztuka (czego świetnym przykładem jest choćby renesans karoliński z przełomu VIII i IX wieku). A chrześcijaństwo awansowało z młodej religii do roli najszerzej rozpowszechnionej ideologii.

Chcąc oddać sprawiedliwość historii, nie można przemilczeć ciemnych stron tej epoki. Najczarniejszymi literami na kartach dziejów zapisał się schyłkowy okres średniowiecza, kiedy w Europie nastąpił znaczny spadek liczby ludności. Winą za to należy obarczyć nie tylko epidemie chorób, ale także klęski głodu i wojny.

Jak wyglądało średniowiecze w Polsce?

Można powiedzieć, że średniowiecze w Polsce było czasem wzlotów i upadków w każdej dziedzinie życia. Polityka prowadzona przez Bolesława Chrobrego obfitowała w sukcesy niemal na każdym polu, ale datowany na 1038 rok najazd czeski doprowadził do upadku naszej kultury. Na odrodzenie chrześcijańskich wartości Polska musiała czekać do XII wieku, gdy władzę w kraju objął Kazimierz Odnowiciel.

Najstraszliwsze tortury w średniowieczu. Tak karano przestępców i heretyków

Chociaż tortury jako metoda wymierzania kary funkcjonuje w niektórych krajach do dziś, to średniowiecze wyróżnia się szczególną brutalnością. Oto najstraszliwsze narzędzia tortur ówcze...

W początkowej fazie rozwoju polskie średniowiecze czerpało pełnymi garściami z zachodnich wzorców. Głównymi ośrodkami rozwoju kultury religijnej były klasztory. Przy klasztorach i kościołach katedralnych zaczęły powstawać szkoły i biblioteki. Kulturę łacińskiej Europy krzewili w naszych granicach przede wszystkim benedyktyni, nieco później dołączyli do nich także dominikanie i franciszkanie. W XIII wieku zaczęły powstawać także szkoły parafialne.

Rozwój literatury polskiej nastąpił w XI wieku. Przy czym należy stanowczo podkreślić, że tworzone wówczas dzieła miały charakter typowo religijny (służyły kształtowaniu postaw chrześcijańskich w społeczeństwie) i znacznie częściej niż w języku polskim były spisywane łaciną. Także pierwsze kroniki, których autorami byli Gall Anonim i Wincenty Kadłubek, powstawały w kręgach kościelnych.

Taki trend utrzymywał się aż do końca XIV wieku. Dopiero w XV stuleciu, już w czasie panowania Jagiellonów, do polskiej literatury zaczęły docierać nowe prądy myślowe. Coraz częściej powstawały dzieła świeckie, pisane po polsku.

Życie w średniowiecznej Polsce

Życie polskiego społeczeństwa w średniowiecznej Polsce koncentrowało się przede wszystkim na wsiach. Podczas gdy możni panowie mieszkali w wystawnych zamkach wybudowanych z kamienia, chłopi (nazywani kmieciami) musieli żyć w znacznie skromniejszych warunkach.

Średniowieczne chaty budowano z drewna, a dachy pokrywano słomą. Miejscem, w którym toczyło się dzienne i nocne życie była izba. Znajdowały się tam tylko miejsca do spania i drewniane skrzynie do przechowywania odzienia i przedmiotów użytku codziennego. W jednej izbie, która pełniła funkcję pokoju dziennego, kuchni i sypialni, żyły całe rodziny, często wielopokoleniowe.

Obok chaty stawiano zabudowania gospodarcze, w których trzymano zwierzęta i przechowywano plony i narzędzia. Budynki wokół podwórza i ogradzano płotem. Całość tworzyła tzw. zagrodę. W tym miejscu należy wspomnieć, że zagrody uboższych chłopów wyglądały nieco inaczej – zwierzęta gospodarcze były trzymane w budynku, w którym żyli ludzie.

Średniowieczny chłop nie posiadał własnej ziemi. Pracował na polach należących do władców, duchownych lub rycerstwa. Kmieć mógł uprawiać ziemię, ale w zamian za to musiał świadczyć na rzecz pana daninę, oddając mu część plonów.

Życie przeciętnego mieszkańca średniowiecznej Polski z całą pewnością nie było lekkie i łatwe, zwłaszcza w miesiącach letnich, kiedy koniec pracy wyznaczał zapadający późno zmrok. Kobiety zajmowały się całą zagrodą. Mężczyźni uprawiali ziemię, doglądali zwierząt na pastwisku i pracowali w lesie.

Religia zajmowała ważne miejsce w życiu mieszkańców średniowiecznej Polski. Mieszkańcy wsi regularnie uczestniczyli we mszy, nie tylko przy okazji świąt kościelnych. Znajdowali też czas na życie towarzyskie, które koncentrowało się w karczmach.

Co zawdzięczamy średniowieczu?

Ze współczesnego punktu widzenia, tzw. „wieki ciemne” okazały się czasem niezwykle korzystnych przemian w Polsce. Poza literaturą dynamicznie rozwijały się też inne dziedziny sztuki, w tym rzeźba. Słynny ołtarz Wita Stwosza, który można podziwiać w kościele Mariackim w Krakowie, powstał właśnie w średniowieczu.

Jak się podróżowało po Polsce tysiąc lat temu?

Wąskie, wyboiste trakty pozbawione drogowskazów. Dzikie bestie czyhające w kniei na nieuważnych podróżnych. I tempo potwierdzające, że kiedyś naprawdę życie biegło wolniej.

Średniowiecze wprowadziło także istotne zmiany w dziedzinie architektury. Po przyjęciu chrztu przez Mieszka I, zaczęto wznosić pierwsze kościoły. Mowa o rotundach – kamiennych obiektach na planie koła, do których najczęściej dobudowywano półkoliste apsydy. W drugiej połowie XI wieku styl romański był już obecny niemal w całym kraju. Pod koniec XIII stulecia zaczęto wznosić budowle gotyckie, a już dwa wieki później powstały obiekty, które do dziś są uważane za wzorcowe w tym stylu (jak choćby wspomniany wcześniej kościół Mariacki).

Jednym ze szczytowych osiągnięć średniowiecznej polski były placówki edukacyjne. Początkowo młodzież pobierała nauki w szkołach klasztornych i katedralnych. Z czasem pojawiły się też szkoły parafialne, a wiele z nich nie odbiegało poziomem od placówek organizowanych przy kościołach katedralnych. W średniowieczu powstał pierwszy polski uniwersytet (mowa u Uniwersytecie Jagiellońskim, założonym w 1364 roku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego). Szkoła do dziś cieszy się ogromnym prestiżem, nie tylko w Polsce.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.