Sztuka ziemi – czym był ruch artystyczny land art?

W tym artykule:

1. Początki ruchu land art
2. Główne założenia sztuki ziemi
3. Ważniejsze dzieła w dorobku sztuki ziemi
4. Sztuka ziemi a prehistoria
5. Sztuka ziemi dzisiaj

Początki ruchu land art

XX wiek był czasem rewolucyjnych przemian w sztuce. Jednym z wielu nowych nurtów była tzw. sztuka ziemi (z angielskiego – land art). Głównym powodem wyodrębnienia tego kierunku była chęć oderwania się od tradycyjnego warsztatu artysty. Zazwyczaj dzieło artystyczne powstawało w studio lub też sam projekt był jedynie odbiciem pejzażu, więc powstawał w miejscu.

W latach 60. i 70. XX w. pierwsi brytyjscy i amerykańscy twórcy zaczęli pracować na zewnątrz. Zajęli się krajobrazem, który zaczął być zniekształcany w ramach sztuki. Znanymi twórcami, poświęcającymi się teorii i praktyce land art byli m.in.:

• Richard Long,
• Robert Smithson,
• Walter De Maria,
• Robert Morris,
• James Pierce,
• Andrew Rogers.

Główne założenia sztuki ziemi

Oprócz chęci uwolnienia się z pracy w studio, artyści land artu wykonywali swoje wielkoskalowe projekty w konkretnych celach. W pracach teoretycznych dowiadujemy się od autorów, jakie są najważniejsze założenia tej sztuki. Nie zawsze chodziły ze sobą w parze, różni artyści stawiali sobie inne warunki.

Po pierwsze, dzieło artystyczne nie miało być postrzegano jako wyłączna kreacja artysty. Praca miała nie tylko komponować się z lokalnym środowiskiem, ale być obiektem wpływu tego środowiska. Pogoda, światło, pory roku nadawały dziełu zupełnie inne atrybuty. Czasem te efekty niszczyły oryginalny projekt. Taki też był zamysł – krajobrazowe dzieło sztuki miało być kształtowane przez środowisko.

Z tego powodu niektórzy artyści nawet odmawiali prowadzenia jakichkolwiek prac konserwatorskich. Ich dzieło miało żyć wraz ze środowiskiem, a nie być zamknięte w muzeum. Czasem oznaczało to nawet nieodwracalne zniszczenie wskutek np. ekstremalnych warunków pogodowych.

Drugim ważnym założeniem było wykorzystanie zjawisk naturalnych w celu intensywniejszego doznania ich przez widownię. Chodziło o pobudzenie wyobraźni przy pomocy wszystkich zmysłów, w przeciwieństwie do tradycyjnego malarstwa czy rzeźby. Dzieła miały oddać przekaz środowiska naturalnego oraz go wyolbrzymiać.

Trzecim często wyróżniającym się założeniem było podkreślenie kontekstu miejsca. Krajobraz służył naturze, ale ludzie zniekształcali go od tysiącleci. Niektórzy artyści wykorzystywali elementy z historii. Odwoływano się do kopców, geoglifów, fortyfikacji czy innych konstrukcji ziemnych. Z drugiej strony, wykorzystywano wyjątkowy kontekst naturalny. Oddawano tym wyjątkowe dla konkretnego miejsca zjawiska, np. astronomiczne.

Ważniejsze dzieła w dorobku sztuki ziemi

Podręcznikowym przykładem jest Spiralna Grobla Roberta Smithsona, głównego teoretyka land artu. Jest to grobla zbudowana z naturalnych materiałów na Wielkim Jeziorze Słonym w USA. Ma kształt wielkiego,spiralnego ślimaka.

Powstała w 1970 r. konstrukcja była często podziwiana.Jednak po latach procesy naturalne mocno zniekształciły groblę. Próby konserwacji niemniej jasno stoją w sprzeczności z ideą twórcy.

Kolejnym wyjątkowym przykładem jest Pole Błyskawic. Stworzył je Walter de Maria w latach 1971–1977 na terenie Nowego Meksyku. Na pustynnym płaskowyżu postawił 400 słupów ze stali nierdzewnej. Wierzchołki były na równym poziomie, a widok miał podkreślać ogrom i ciszę środowiska.

Chodzi o brak dźwięków wytwarzanych przez ludzi, ponieważ na tym terenie często dochodzi do wyładowań elektrycznych. Pole Błyskawic stawało się więc areną pokazu sił natury. Rzadko się zdarza, że piorun trafia w jeden ze słupów, niemniej jednak samo przedstawienie miało zapewniać wyjątkowe doznania.

Sztuka ziemi a prehistoria

Choć nurt land art pojawił się zaledwie w ubiegłym wieku, to podobne dzieła powstawały już wcześniej. Popularne w nowożytnej Europie style ogrodnictwa francuskiego i angielskiego były wielkoskalowymi projektami, które też ingerowały mocno w krajobraz. Celem było stworzenie perfekcyjnej geometrycznej symetrii lub romantycznej scenerii.

Już w prehistorii ludzie prowadzili wielkie prace ziemne: kopce ziemne, petroglify naskalne czy aranżacje jaskiń. Czasem funkcje tych konstrukcji są o wiele bardziej mgliste. Takimi zjawiskami są choćby geoglify, które powstawały w różnych zakątkach ziemi.

Najbardziej spektakularne geoglify z pustyni Nazca w Peru to kilometrowej długości rysunki na ziemi. W jakim celu je robiono? Tego uczeni do dziś nie są pewni. Jednak i to mogła być forma sztuki.

Sztuka ziemi dzisiaj

Nurt land art nadal jest obecny w różnego typu przedsięwzięciach. Niemniej zmienił on nieco charakter. Dzisiaj zmieniło się postrzeganie środowiska w kontekście jego wykorzystania. Choć sami dzieła sztuki ziemi miały służyć samej naturze, to spotykały się często z krytyką.

Głównym zarzutem była sama chęć naruszanie krajobrazu dla celów artystycznego performance’u. Gabaryty projektów zmieniły się, choć nadal potrafią być zaskakująco duże.

Źródła:

• Beardsley J. 1982, Traditional Aspects of New Land Art, Art Journal, nr 42/3, s. 226– 232
• Oakley R. 2016, One gigantic gallery: land art in Australia, Garden History , nr 44/2, s. 159-170.
  

Nasz ekspert

Stanisław Szklarek

Zamiłowanie do historii sztuki zaprowadziło go na studia archeologiczne. Zawsze chciał zgłębiać tajemnicze zjawiska kultury i dzielić się pasjonującą wiedzą. Uzależniony smakosz herbat i trochę przynudzający adorator architektury.