Teodozjusz Wielki. Cesarz, który zakazał igrzysk i zamknął pogańskie świątynie

W tym artykule:

1. Kim był i jak wyglądał Teodozjusz Wielki?
2. Zmagania z Germanami i Persami
3. Reformy związane z chrześcijaństwem
4. Śmierć Teodozjusza Wielkiego i jej konsekwencje

Teodozjusz Wielki urodził się prawdopodobnie 11 stycznia 347 roku n.e. Zmarł 17 stycznia 395 roku n.e. Cesarzem był of 379 roku. Do 383 roku panował wspólnie z Gracjanem i do 392 roku z Walentynianem II, później – samodzielnie.

Kim był i jak wyglądał Teodozjusz Wielki?

Z przekazów wynika, że Teodozjusz nie cieszył się najlepszym zdrowiem. Był średniego wzrostu i wątłej budowy ciała. Mimo że pochodził z Hiszpanii, to miał jasne włosy. Był władcą oczytanym i wykształconym. Bardzo interesowała go historia Rzymu.

Ponoć jego codzienny tryb życia był dość ascetyczny. Niewiele jadł, lubił przechadzki. Dla zdrowia wykonywał ćwiczenia fizyczne. Bywał jednak popędliwy i podejmował decyzje w gniewie. Początkowo Teodozjusz władał tylko nad wschodnią częścią imperium, a od 394 roku już nad całym cesarstwem.

Zmagania z Germanami i Persami

Rządy Teodozjusza upłynęły pod znakiem wojen i układów z Germanami napierającymi na granice imperium. Cesarz okazał się mistrzem dyplomacji w trudnych dla imperium czasach. Wykorzystał niesnaski między różnymi grupami barbarzyńców. Ostatecznie w 382 roku wszyscy zawarli pokój. Goci osiedli nad dolnym Dunajem i sprzymierzyli się z Rzymianami. Cesarz dążył do ich asymilacji.

Gdy 386 roku kolejna fala Gotów atakowała granicę imperium, została powstrzymana przez pobratymców walczących dla Rzymu. Do śmierci Teodozjusza Goci dotrzymali warunków wspólnego porozumienia, gdyż obdarzali władcę dużym szacunkiem.

Na wschodzie granicę imperium naruszali Persowie. Znajdowała się ona na obszarze dzisiejszej Armenii.

Reformy związane z chrześcijaństwem

Teodozjusz Wielki był gorliwym chrześcijaninem wyznania nicejskiego. W 381 roku chrześcijaństwo (katolicyzm) stało się religią państwową. Edykty z lat 391–392 w praktyce zakazywały kultu pogańskiego. Co ciekawe, czasami nie egzekwowano zakazów, gdyż władcy poszczególnych miast obawiali się rozruchów. Dopiero, gdy liczba wyznawców innych religii spadała, wzmagały się ich prześladowania.

To zapewne z powodu tych edyktów w 391 roku chrześcijanie zniszczyli w egipskiej Aleksandrii słynną Bibliotekę Aleksandryjską. Nie jest to jednak do końca jasne i potwierdzone. Nie można wykluczyć, że w IV wieku Rzym nie łożył dostatecznych środków na utrzymanie biblioteki. Stopniowo zbiory niszczały i był rozkradane. Zapewne część z nich spłonęła już wcześniej w czasie podboju miasta przez Juliusza Cezara w 48 roku p.n.e., albo dopiero w VIII wieku w czasie najazdu arabskiego.

W 393 roku cesarz zabronił igrzysk olimpijskich, które odbywały się co cztery lata od 776 roku p.n.e. Uczestnictwo w nich było w IV wieku dość symbolicznym aktem religijnym. W czasach cesarstwa tłum oglądający zmagania na arenach coraz rzadziej miał świadomość, że biorąc udział w igrzyskach, spełnia akt kultu. Religia była zatem pretekstem dla... rozrywki.

Jednak pierwsze igrzyska skupiały się na celebracji bogów, m.in. Jowisza. Pod koniec IV wieku wielka antyczna tradycja przestała istnieć po dwunastu stuleciach. Odrodziła się dopiero w nowożytności, gdy znicz zapłonął ponownie w 1896 roku w Atenach w Grecji.

Teodozjusz nakazał też zamknięcie pogańskich świątyń. Można uznać, że był to świt muzeów, bo świątynie z cennymi okazami sztuki mogły dalej istnieć, ale zakazano w nich odprawiania kultu. Można było natomiast podziwiać kunszt dawnych artystów. W praktyce w wielu miejscach doszło do dewastacji świątyń. Wówczas w cesarstwie zapanowała atmosfera nieufności, bo urzędnicy, którzy nie przeszkadzali w składaniu ofiar przez inne niż chrześcijańskie wyznania, karani byli grzywną.

Za panowania Teodozjusza, wiosną 382 roku, odbył się Konstantynopolu (obecnie to Stambuł) drugi sobór powszechny w dziejach Kościoła. Potępiono na nim różnego rodzaju herezje, na przykład wykluczono wówczas arian z Kościoła Powszechnego. Doktryna negowała współistotność równość osób w Trójcy Świętej i boskość Jezusa. W konsekwencji wyznawcy uciekli z obszaru imperium i schronili się na terenach podległych barbarzyńcom. Arianizm zanikł w VII w., ale odrodził w czasie reformacji w XVI wieku.

Edykty Teodozjusza uderzały też w inne sekty. Przynależność do hołdujących ascezie enkrastytów karana była śmiercią. Jej wyznawcy nie mogli wskazywać spadkobierców. Apostaci nie mogli z kolei występować w sądzie jako świadkowie.

Można stwierdzić, że Teodozjusz dokończył dzieło Konstantyna Wielkego (272–337), który doprowadził do tego, że chrześcijaństwo z religii prześladowanej jeszcze w początkach IV wieku naszej ery, pod koniec wieku stało się tą dominującą.

Śmierć Teodozjusza Wielkiego i jej konsekwencje

Cesarz zmarł w styczniu 395 roku. Po jego śmierci nastąpił podział imperium na cześć wschodnią i zachodnią. Jego syn Arkadiusz miał władać częścią wschodnią, a zachodnią Honoriusz. Nie było jednak zamysłem Teodozjusza trwałe podzielenie imperium. Stało się jednak inaczej. Miało to poważne konsekwencje, bo imperium już nigdy nie było jednością.

Zachodnie cesarstwo bardzo szybko, bo w zaledwie kilka pokoleń, uległo niemal całkowitemu załamaniu. Główną przyczyną były wpływy zewnętrzne. To migracje ludów określanych jako barbarzyńskie (Germanów i azjatyckich nomadów, Hunów i Alanów) i ich napór na prowincje imperium rzymskiego przyczyniły się do załamania się systemu obronnego i gospodarczego cesarstwa zachodniorzymskiego. W 476 roku jeden z germańskich wodzów odesłał do Konstantynopola insygnia władzy ostatniego cesarza.

Cesarstwo bizantyjskie istniało dalej prawie tysiąc lat, do 1453 roku, kiedy jego stolicę zdobyły wojska tureckie. Zdaniem prof. Aleksandra Krawczuka Teodozjusz otrzymał przydomek „Wielki” chyba głównie po to, aby odróżnić go od jego wnuka o takim samym imieniu. Jednak rządził w czasach przełomu, końca jednej epoki i początku nowej. Dlatego za przełomowy moment rządzenia można ten przydomek uznać za zasłużony.

Źródła:

• Fredouille J-C., Rachet G., Cywilizacje śródziemnomorskie. Leksykon, Książnica, Katowice 2007
• Krawczuk A., Poczet cesarzy rzymskich, Iskry, Warszawa 2006
• Krawczuk A. Poczet cesarzy bizantyjskich, Iskry, Warszawa 2006
• Masson H., Słownik herezji w Kościele katolickim, Książnica, Katowice 1993
• Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, PWN, Warszawa 2009

Nasz ekspert

Szymon Zdziebłowski

Dziennikarz naukowy, z wykształcenia archeolog śródziemnomorski. Przez wiele lat był związany z Serwisem Nauka w Polsce PAP. Opublikował m.in. dwa przewodniki turystyczne po Egipcie, a ostatnio – popularnonaukową książkę „Wielka Piramida. Tajemnice cudu starożytności” o największej egipskiej piramidzie.