Powstanie Machabeuszów to kluczowy moment w historii Żydów. Biblijna księga nie przekazuje całej prawdy

W tym artykule:

1. Hellenizacja Izraelczyków
2. Początek powstania
3. Bardziej wiarygodna wersja wydarzeń
4. Żydowska władza polityczna i religijna
5. Niepodległe państwo żydowskie
6. Koniec niepodległości i uzależnienie od Rzymu
7. Kolejne powstania

25. dnia żydowskiego miesiąca kislew (późny listopad–grudzień) nadchodzi święto Chanuki. Żydzi przez osiem dni upamiętniają odzyskanie Świątyni Jerozolimskiej z rąk Seleukidów w czasie powstania Machabeuszów. Codziennie zapalają światła w specjalnym dziewięcioramiennym świeczniku. Jedzą smażone na oleju pączki i płatki ziemniaczane. Dzieci puszczają w ruch bączki – ozdobione literami hebrajskiego alfabetu, które rozpoczynają kolejne słowa w zdaniu „Tam zdarzył się wielki cud”. Dostają też codziennie prezenciki i przy okazji święta słuchają opowiadań o złym greckim królu Antiochu.

O tym, który chciał zniszczyć żydowską religię, zabronił obrzezania. Kazał Żydom składać pogańskie ofiary, a w 167 r. p.n.e. wystawił ołtarz Zeusowi w Świątyni. W odpowiedzi na tę politykę wybuchło powstanie pobożnych Żydów. Na jego czele stanął Matatiasz z rodu Hasmoneuszy, a po jego rychłej śmierci – Juda z przydomkiem Machabeusz („Młot”). Żydzi odzyskali Świątynię 14 grudnia (25 kislew) 164 r. p.n.e. i dokonali jej oczyszczenia. Oliwy do zapalenia świątynnej menory wystarczyło wtedy na osiem dni, choć wydawało się, że zapasy tej dobrej, niezbezczeszczonej przez Greków, skończą się po jednym.

Hellenizacja Izraelczyków

Wywalczone wtedy hasmonejskie państwo przetrwało jako niezależne aż do 63 r. p.n.e. A pamiętajmy, że w historii żydowskiej państwowości następne niepodległe państwo narodziło się dopiero w 1948 r.! Dlatego Machabeusze obrośli legendą. „Makkabi” to popularna nazwa żydowskich klubów sportowych, organizuje się „makkabiady”, a bohaterów wojennych przyrównuje właśnie do Machabeuszów. Sławią ich też dwie biblijne Księgi Machabejskie.

Palestyna od 301 r. p.n.e. należała do Egiptu rządzonego przez dynastię Ptolemeuszy. Stąd wzięła się tak liczna emigracja Żydów w III w. p.n.e. do Egiptu, i to nie tylko tych przymusowo przesiedlanych, ale też dobrowolnie wyjeżdżających do administracyjnego centrum. W 200 r. p.n.e., po serii wojen, Palestyna przeszła pod panowanie państwa Seleukidów. Wraz ze zmianą władców zmienił się także system poboru podatków. O ile poprzednio zbierali je dzierżawcy, o tyle Seleukidzi zostawili sprawy podatkowe w rękach arcykapłanów Świątyni Jerozolimskiej.

Arystokracja kapłańska była silnie zhellenizowana, jak cała ówczesna elita. Żydzi chcieli przyjmować greckie imiona, uczestniczyć czynnie w greckiej cywilizacji – a więc i np. w ćwiczeniach sportowych w gimnazjonie, podstawowej instytucji greckiego modelu wykształcenia obywatelskiego. Nie znaczy to, że elity nie czuły swojej odrębności etnicznej i religijnej. Ale wyrażały swój podziw dla kultury greckiej – która była dominująca we wschodnim obszarze basenu Morza Śródziemnego w greckich poleis i dość w tym okresie jednorodna – a także chciały z niej korzystać.

Początek powstania

W 175 r. p.n.e. na tronie Seleukidów zasiadł Antioch IV, noszący przydomek Epifanes. Autor 1 Księgi Machabejskiej szuka przyczyn wybuchu powstania właśnie w polityce tego króla, „korzenia wszelkiego zła”. Wspomina, że w ludzie Izraela znaleźli się tacy wiarołomni, którzy wprowadzali pogańskie obyczaje.

A mimo to Grecy dwa razy złupili miasto. W końcu król wydał dekret dla całego swojego imperium (rozległego i wieloetnicznego!), że wszyscy mają być jednym ludem i postępować wedle tych samych – greckich – obyczajów. Za dekretem przyszła fala represji wobec tych Żydów, którzy się sprzeciwili. Zaprzestano też składania ofiar Bogu. W tej sytuacji doszło do powstania – w Modin przeciw władzy wystąpił Matatiasz ze swoimi synami, zabijając niewiernego Judejczyka i urzędnika królewskiego.

Historia odkrycia Biblii. Dziś te znaleziska warte są miliony

Formę i treść Pisma Świętego kształtowały stulecia badań, debat, postępu technicznego i kultu. Od słów pisanych ręcznie na papirusie i pergaminie po egzemplarze drukowane przez mechanic...

Bardziej wiarygodna wersja wydarzeń

Do tej prostej relacji nowe i zaskakujące fakty wnosi mniej propagandowa 2 Księga Machabejska. Sytuacja w Judei została w niej przedstawiona inaczej. Około 175 r. p.n.e. stanowisko arcykapłana stracił Oniasz. Król zaakceptował na tej funkcji jego brata Jazona – hellenistę (na co wskazuje już samo imię zmienione z Jozuego na podobnie brzmiącą wersję grecką).

Ów nowy arcykapłan zaczął wprowadzać w Jerozolimie instytucje greckie, gimnazjon i efebię (system wychowania chłopców w antycznej Grecji). Ba, historyk Jazon z Kyrene podaje, że arcykapłan poprosił króla o „zapisanie mieszkańców Jerozolimy jako Antiocheńczyków”. To znaczy, że arcykapłan planował stworzenie greckiej polis o nazwie Antiochia na terenie Jerozolimy, co dawałoby miastu pewną autonomię i niższe podatki.

Konflikt między hellenistami i Żydami tradycyjnymi – nazwijmy ich chasidim (pobożni) – stał się w tej sytuacji nieunikniony. Tymczasem po kilku latach Jazon stracił funkcję arcykapłana na rzecz Menelaosa. Ów również należał do stronnictwa hellenistów, ale obiecał Antiochowi wnoszenie wyższych podatków do skarbca. Tak zaczęła się walka między Menelaosem a Jazonem – to ten drugi uzyskał wsparcie egipskich Ptolemeuszy.

Konflikt nasilił się, gdy rozeszła się pogłoska, że Antioch zginął w kampanii wojennej przeciw Egiptowi. Plotka okazała się fałszywa. Wściekły król, nic nie osiągnąwszy w Egipcie, w drodze powrotnej spacyfikował Jerozolimę, zdusił rebelię Jazona i zabrał ze Świątyni pieniądze – należne podatki. Wybudował także twierdzę Akra (dosł. „szczyt”) niedaleko wzgórza świątynnego i obsadził ją garnizonem wojskowym. Wtedy, w 167 r. p.n.e., stronnictwo pobożnych rozpoczęło powstanie przeciw greckiemu panowaniu.

Ta wersja podkreśla toczoną między tradycjonalistami a hellenistami wojnę domową, w której Antioch na pewno popierał stronnictwo progreckie. I jest bardziej wiarygodna niż rzekome nieuzasadnione dekrety króla czy zbezczeszczenie Świątyni w Jerozolimie jako zarzewie konfliktu.

Żydowska władza polityczna i religijna

Wojna miała charakter partyzancki i Seleukidom nie było łatwo stłumić żydowski opór. W 162 r. p.n.e. nowy król Demetrios I Soter wysłał do Jerozolimy swego dowódcę Nikanora i kazał uczynić arcykapłanem Alkimosa. Rok później sukces odnieśli powstańcy: Juda Machabeusz pokonał wojska Seleukidów w bitwie pod Adasą. Trudno powiedzieć, jak liczne były armie, kto dokładnie walczył w machabejskiej oraz jak Żydzi dawali sobie radę z zaprawionymi w bojach wojskami seleukidzkimi, ponieważ brak na ten temat źródeł. Sam Juda jednak wkrótce zginął w walce z następcą Nikanora – Bakchidesem. Powstańcy zaś, już pod wodzą brata poległego, Jonatana, uciekli na pustynię.

Wtedy nieoczekiwanie nastąpił przełom. Przyniósł go uzurpator Aleksander Balas, który chciał obalić rządzącego państwem Seleukidów Demetriosa. Jonatan Machabeusz stał się kartą przetargową dla obu stron. Demetrios oferował mu stanowisko stratega Judei, ale Jonatan poparł Balasa, od którego dostał funkcję arcykapłana Świątyni. I choć Balas ostatecznie przegrał, to Jonatan zachował tytuł.

Jerozolima (prócz twierdzy Akra) znalazła się w rękach rebeliantów, a wódz powstania został jednocześnie przywódcą ludu za pozwoleniem Seleukidów. Miał połączyć w swoim ręku władzę religijną oraz polityczną. To stanie się wielką nowością w żydowskiej historii i wyróżnikiem panowania dynastii hasmonejskiej (machabejskiej).

Jonatan był zręcznym politykiem wykorzystującym konflikty i uzurpacje do tronu Seleukidów. Zginął jednak z rąk Tryfona – dawnego dowódcy Balasa, który chciał uczynić królem jego syna i wystąpił przeciw Demetriosowi II.

Rzadkie znalezisko z Izraela. Archeolodzy odkryli monetę z czasów powstania Żydów przeciwko Rzymianom

W jaskini na terenie Pustyni Judzkiej w Izraelu archeolodzy znaleźli rzadką monetę. Pochodzi z czasów ostatniego w starożytności zrywu narodowego Żydów – powstania Bar Kochby z II wieku n...

Niepodległe państwo żydowskie

Po śmierci Jonatana Machabeusza przywództwo objął jego brat Szymon. Wraz z jego panowaniem „pogańskie jarzmo zostało zdjęte z Izraela” (1 Mch). Od króla Demetriosa Szymon uzyskał tytuł etnarchy („przywódcy ludu”). W 141 r. p.n.e. zajął twierdzę Akra, zdobywając tym samym faktyczną niepodległość. Został przez lud obwołany władcą, arcykapłanem i naczelnym dowódcą armii. Od tej pory wszystkie dokumenty miały być sygnowane jego imieniem.

Odnowił też stare przymierze z Rzymem. Poselstwa do starającego się osłabiać Seleukidów imperium słano od czasów Judy Machabeusza, a Żydzi nazywani byli „przyjaciółmi ludu rzymskiego”.

Jeszcze tylko raz, i to na krótko, Seleukidzi stanowili zagrożenie dla państwa żydowskiego: za panowania syna Szymona – Jana Hyrkana. W 131 r. p.n.e. Antioch VII Sidetes zajął Jerozolimę i postanowił zniszczyć jej mury obronne, domagał się też okupu i zwrotu terytoriów. Władca zginął jednak w czasie kampanii partyjskiej w 129 r. p.n.e. To ponownie osłabiło Seleukidów, państwu hasmonejskiemu zaś dało rzeczywistą i pełną niezależność.

Państwo żydowskie powiększało swoje granice. Wydaje się, że to Jan Hyrkan pierwszy zaczął zatrudniać obcych najemników (praktyka ta weszła na stałe do polityki jego następców). On też rozpoczął podbój nowych terytoriów. Hyrkan zostawił kraj, w którego granicach znalazły się największe miasta wybrzeża (zamieszkiwane także przez ludność grecką). Na północy – Samaria (samarytańska świątynia na górze Gerizim i stolica Szechem zostały zniszczone). Na wschodzie – część Transjordanii. Natomiast na południu – Idumea, której mieszkańcy zostali zmuszeni do obrzezania i konwersji na żydowską religię.

Następcy dodali kolejne nabytki. Byli etnarchami i arcykapłanami w jednej osobie. Prawdopodobnie Aleksander Jannajos (przełom II i I w. p.n.e.) pierwszy przyjął oficjalnie tytuł króla (basileus), noszony przez władców innych państw hellenistycznych. Ta grecka tytulatura – obok odpowiednika hebrajskiego – widnieje na wybijanych przez niego monetach.

Gdzie jest Arka Przymierza? 7 potencjalnych tropów

Arka zaginęła podczas szturmu wojsk babilońskich na Jerozolimę w 586 r. p.n.e. Gdzie jest Arka Przymierza? Badacze wskazują 7 potencjalnych miast, gdzie może się dzisiaj znajdować.

Koniec niepodległości i uzależnienie od Rzymu

Paradoksalnie, choć państwo Hasmoneuszy wyrosło ze zrywu chasidim przeciw żydowskim hellenistom i Grekom, w coraz większym stopniu ulegało procesowi hellenizacji. Syna Hyrkana, Aristobulosa, określano nawet przydomkiem „Filohellen” (miłośnik Greków). Władcy hasmonejscy, konsolidując swoją władzę, odchodzili od ideałów „pobożnych”. Opierali się w polityce wewnętrznej na saduceuszach – bogatej arystokracji kapłańskiej – których z władzą łączyły interesy ekonomiczne.

W odróżnieniu od stronnictwa religijnego faryzeuszy, saduceusze nie byli tak skrupulatni w wypełnianiu żydowskiego Prawa. Hyrkan bez pardonu splądrował grób Dawida w poszukiwaniu pieniędzy, wywołując tym czynem oburzenie tradycyjnych Żydów. Chasidim nie podobała się też polityka Aleksandra Jannajosa, brata Hyrkana. Kiedy jako arcykapłan miał sprawować kult w świątyni, został obrzucony przez lud owocami. Konflikt z „pobożnymi” według historyka żydowskiego Józefa Flawiusza zakończył się masakrą 6 tys. osób. Dopiero Aleksandra Salome, żona i następczyni Aleksandra, pogodziła się z faryzeuszami.

Niepodległe państwo żydowskie nie przetrwało jednak długo. Po śmierci Salome w 67 r. p.n.e. o schedę walczyło ze sobą dwóch jej synów: Aristobulos II i Hyrkan II. Potem na Wschodzie pojawił się rzymski wódz Gnejusz Pompejusz – który dokończył długą wojnę z królem Pontu Mitrydatesem. Oczyścił morze z piratów i na gruzach państwach Seleukidów utworzył prowincję Syrię. Nikt nie miał już wątpliwości, kto rozdaje karty w regionie.

Obaj synowie Salome (zaopatrzeni w sowite łapówki) oraz osobna delegacja ludu udali się do Pompejusza, żeby uzyskać jego poparcie. Rzymski wódz nie podjął wtedy żadnej decyzji, kazał stronom czekać w Judei. Kiedy przyjechał do Jerozolimy w 63 r. p.n.e., Aristobulosa wtrącił do więzienia, zdobył Świątynię bronioną przez jego zwolenników, a Hyrkana II poparł na stanowisku arcykapłana. Zgrabnie rozmontował żydowskie królestwo. Miastom greckim na wybrzeżu obiecał wolność i autonomię, a Samarię i Transjordanię oddał pod jurysdykcję rzymskiego namiestnika prowincji Syrii.

Wyjście Izraelitów z Egiptu to bardzo nośna opowieść. Ile jest jednak prawdy w historii Exodusu?

Wyjście Izraelitów z Egiptu to jedno z ważniejszych wydarzeń opisanych w Biblii, które stanowi centralny punkt historii Izraela. Opowieść o Mojżeszu i wyzwoleniu Żydów spod egipskiego jar...

Kolejne powstania

Państwo Hyrkana – który był jedynie etnarchą, a nie królem – obejmowało tylko tereny historycznej Judei, Idumei i Perei. Stało się bytem niesamodzielnym, zależnym całkowicie od rzymskich polityków. Powiększyło swoje granice dopiero za panowania Heroda Wielkiego – zresztą Idumejczyka (Edomity), a nie Izraelity – króla z woli Rzymian, umiejętnie lawirującego w meandrach polityki okresu wojen domowych. Jednak zaraz po śmierci Heroda jego ziemie, pogrążone w wojnie przez sukcesorów, zostały w 6 r. n.e. częściowo przekształcone w rzymską prowincję Judeę, na której czele stał namiestnik rezydujący w Cezarei Nadmorskiej.

Żydzi nie zapomnieli bynajmniej o niepodległości. Byli jedynym ludem w imperium, który wzniecił dwa krwawe powstania przeciwko Rzymianom – w roku 66 oraz w latach 30. II stulecia. Niezależności nie odzyskali.