Tak wyglądało wyzwolenie Auschwitz. 80. rocznica wydarzenia przebiega w cieniu skandalu

Spis treści:

1. Ewakuacja obozu i marsze śmierci
2. Zacieranie śladów
3. Kto wyzwolił Auschwitz?
4. 80. rocznica wyzwolenia Auschwitz-Birkenau

27 stycznia 1945 roku zapisał się w historii jako dzień wyzwolenia Auschwitz-Birkenau. Był to największy obóz koncentracyjny i jednocześnie obóz zagłady, w którym zamordowano ponad milion ludzi, głównie Żydów, ale także Polaków, Romów, jeńców radzieckich oraz przedstawicieli innych narodowości.

Dziś to jedno z najważniejszych miejsc pamięci w naszym kraju i obowiązkowy punkt wycieczek Żydów oraz turystów z innych krajów. Od wyzwolenia Auschwitz 80 lat temu, nadal dowiadujemy się nowych informacji o kulisach życia i zagłady w obozie. Cennym źródłem wiedzy okazały się przedmioty z zapomnianej części Auschwitz. Odnaleziono je w 2023 roku podczas prac związanych z budową obwodnicy Oświęcimia i drogi S1.

Ewakuacja obozu i marsze śmierci

W ostatnich miesiącach II wojny światowej Trzecia Rzesza zmagała się z coraz trudniejszym do odparcia naporem wojsk alianckich. Na wschodzie Armia Czerwona prowadziła ofensywę zimową. Szybko posuwała się na zachód i wyzwalała kolejne terytoria okupowane przez Niemców. Władze obozu, zdając sobie sprawę z nadciągającej klęski, rozpoczęły likwidację KL Auschwitz-Birkenau.

Proces ewakuacji obozu rozpoczął się w sierpniu 1944 roku i trwał do stycznia 1945 roku. W tym czasie wywieziono około 65 tys. więźniów. W większości trafili do innych obozów w Trzeciej Rzeszy. W połowie stycznia 1945 roku Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację Auschwitz. W dniach od 17 do 21 stycznia około 56 tys. więźniów zostało zmuszonych do udziału w tzw. marszach śmierci. Były to piesze kolumny ewakuacyjne prowadzone przez Dolny i Górny Śląsk. Nierzadko liczyły setki kilometrów.

Marsze odbywały się w ekstremalnych warunkach pogodowych. Mowa w końcu o połowie stycznia. Wycieńczenie, głód, choroby oraz brutalność esesmanów doprowadziły do śmierci tysięcy więźniów. Na trasach marszów strażnicy strzelali zarówno do tych, którzy próbowali uciec, jak i do tych, którzy nie byli w stanie nadążyć z powodu wycieńczenia. Szacuje się, że podczas marszów śmierci życie straciło od 9 do 15 tys. osób.

Zacieranie śladów

Przed opuszczeniem obozu Niemcy starali się zatrzeć ślady swoich zbrodni. W styczniu 1945 roku wysadzili w powietrze krematoria II, III i V, a następnie podpalili tzw. Kanadę II – kompleks magazynów z zagrabionym mieniem więźniów. Próbowali także niszczyć dokumentację obozową, w tym listy deportowanych i zabitych.

W obozie pozostawiono około 9 tys. więźniów, głównie chorych i skrajnie wyczerpanych, którzy nie byli w stanie uczestniczyć w ewakuacji. SS zamierzało zgładzić większość z nich, jednak szybkie postępy Armii Czerwonej uniemożliwiły realizację tych planów. Mimo to w niektórych podobozach, takich jak Fürstengrube czy Blechhammer, Niemcy zdążyli zamordować około 700 więźniów.

Kto wyzwolił Auschwitz?

27 stycznia 1945 roku obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony przez żołnierzy 60. Armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego, będącego częścią Armii Czerwonej Związku Radzieckiego. Żołnierze wkroczyli do Oświęcimia jako część szeroko zakrojonej ofensywy zimowej, której celem było dotarcie do serca Trzeciej Rzeszy.

Przed południem radzieccy żołnierze wyzwolili podobóz Monowitz, a około godziny 15:00 wkroczyli do Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau. Wyzwolenie obozu okupione było stratami. W walkach o Oświęcim zginęło ponad 230 radzieckich żołnierzy, w tym dowódca 472. pułku piechoty, podpułkownik Semen Lwowicz Biezprozwannyj.

Radzieccy żołnierze zastali w obozie około 7 tys. więźniów – głównie chorych, skrajnie wycieńczonych, a także setki ciał tych, którzy zginęli w ostatnich dniach przed wyzwoleniem. Ocalali więźniowie przywitali wyzwolicieli z wdzięcznością, widząc w nich swoich wybawców. Paradoksem pozostaje fakt, że wolność przyniosła armia będąca przedstawicielem stalinowskiego totalitaryzmu.

W wyzwolonych obozach żołnierze Armii Czerwonej odkryli makabryczne dowody nazistowskich zbrodni. W Auschwitz I i Birkenau znaleziono setki ciał więźniów zamordowanych przez SS tuż przed opuszczeniem obozu, a także pozostałości krematoriów i komór gazowych.

Więźniowie, którzy znajdowali się we względnie dobrym stanie fizycznym, zaczęli niezwłocznie opuszczać obóz, wracając w rodzinne strony. Dla tych, którzy wymagali pomocy, zorganizowano doraźne wsparcie medyczne. Wielu ocalałych zmagało się jednak z głęboką traumą oraz problemami zdrowotnymi wynikającymi z wielomiesięcznej niewoli i wycieńczenia.

80. rocznica wyzwolenia Auschwitz-Birkenau

27 stycznia 2025 roku obchodzona jest 80. rocznica wyzwolenia Auschwitz. Główne obchody rozpoczną się o godzinie 16:00 w specjalnie przygotowanym namiocie w byłym obozie Auschwitz II-Birkenau. Jednym z symboli tegorocznych obchodów będzie wagon towarowy – przypominający o deportacjach milionów ofiar. Stanie bezpośrednio przed bramą obozu.

Na rocznicę zaproszono Ocalałych z Auschwitz, delegacje państwowe oraz przedstawicieli licznych instytucji z całego świata. Wydarzenie będzie transmitowane na antenie Telewizji Polskiej. W cieniu wydarzeń rocznicowych pojawiły się kontrowersje związane z potencjalnym udziałem premiera Izraela, Benjamina Netanjahu, w uroczystościach. Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) w Hadze wydał nakaz aresztowania Netanjahu w związku z oskarżeniami o zbrodnie wojenne w Strefie Gazy. Obecność Netanjahu na obchodach w Polsce budziła wątpliwości dotyczące ewentualnego aresztowania.

Prezydent Andrzej Duda zwrócił się do rządu o zapewnienie Netanjahu bezpieczeństwa i możliwości udziału w obchodach, argumentując, że żadnemu Żydowi nie wolno odmawiać możliwości oddania hołdu ofiarom Auschwitz. W odpowiedzi Rada Ministrów przyjęła uchwałę gwarantującą wolny i bezpieczny udział najwyższym przedstawicielom Izraela w uroczystościach. Wiadomo jednak, że Netanjahu nie będzie uczestniczyć w uroczystościach, a Izrael reprezentuje minister edukacji, Yoav Kisch.

Źródło: Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau