Zakony w średniowieczu miały służyć krzewieniu wiary i praktykowaniu ubóstwa. Nie zawsze jednak tak było

W tym artykule:

1. Historia zakonów w średniowieczu
2. Zakony żeńskie
3. Zasady życia zakonnego w średniowieczu
4. Życie zakonne w klasztorach średniowiecznych
5. Zakony rycerskie
6. Misje zakonów

W średniowieczu Kościół katolicki był jedną z najbardziej wpływowych instytucji, być może nawet najbardziej wpływową. Duchowni mieli wyłączność na sprawowanie kontroli nad praktykami religijnymi w teocentrycznym społeczeństwie, co dawało im praktycznie nieograniczoną władzę. Z czasem życie księży zaczęło przypominać życie świeckie. Średniowieczne zakony stały w opozycji do tego trendu, choć należy podkreślić, że także zakonnicy nie byli w stanie ustrzec się pokus i sami często sami nadmiernie kierowali się żądzą zysku.

Historia zakonów w średniowieczu

Historia średniowiecznych zakonów rozpoczyna się na początku VI stulecia. Właśnie wtedy Benedykt z Nursji ogłosił nową regułę, na mocy której na Monte Casino powstał pierwszy klasztor, w którym zgromadził się zakon benedyktynów. Niebawem zakonnicy wyruszyli do różnych krajów Starego Kontynentu, a ich siedziby powstały w niemal wszystkich krajach.

Esencją reguły św. Benedykta są słowa ora et labora, co oznacza „módl się i pracuj”. Życie mnichów koncentrowało się więc na modlitwie i pracy, głównie fizycznej, ale także umysłowej. Mieli ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym. Po złożeniu ślubów, w klasztornych murach doczekiwali końca swoich dni.

Średniowieczne miasto zbrodni. Mordercami byli tam najczęściej klerycy i studenci

Najnowsze badania angielskich naukowców wykazały, że Oksford w okresie średniowiecza słynął z ponadprzeciętnej liczby morderstw. Badacze odkryli, że za wieloma aktami agresji stali… stud...

Idea św. Benedykta spotkała się z uznaniem. Osoby świeckie wspierały zakon finansowo. Dzięki temu klasztory stały się potężnymi posiadaczami ziemskimi, a codzienne życie wysokich zakonników zaczęło odbiegać od przyjętej reguły. To spotkało się z ogólną krytyką, na fali której na początku XII wieku powstali cystersi.

Zakon założony przez św. Bernarda z Clairvaux przyjął regułę zbliżoną do benedyktyńskiej, ale znacznie surowszą. Dążyli do wskrzeszenia idei rygoryzmu i odnowienia ewangelicznego ubóstwa. Przez jakiś czas zakonnikom udawało się realizować te założenia, ale pod koniec XII stulecia cysterski rygoryzm zaczął słabnąć.

Na początku XIII wieku zaczęły zawiązywać się ruchy występujące przeciw naukom Kościoła. Jako że w obliczu rosnącego bogactwa duchownych i ich dystansowania się od spraw społecznych, benedyktyni i cystersi stracili swoją wiarygodność, pojawiła się potrzeba zawiązania zakonów, które mogłyby ożywić ideał ubóstwa. W odpowiedzi na coraz powszechniejszą herezję i stopniowe oddalanie się społeczeństwa od Boga zaczęły powstawać tzw. zakony żebracze. Wcześniejsze czerpały dochody przede wszystkim z ziemi i własnej pracy. Zakony żebracze utrzymywały się natomiast z jałmużny.

Pierwszym był założony na początku XIII stulecia, przez św. Franciszka z Asyżu, Zakon Braci Mniejszych, nazywany zakonem franciszkanów. Równolegle powstał zakon dominikanów, którego regułę napisał hiszpański prezbiter Dominik Guzman. W obu przypadkach nie tylko zakonnicy, ale także wspólnoty zakonne nie mogły posiadać własności.

Ideę zakonów żebraczych ze wszystkich sił popierał papież Innocenty III. Zwierzchnik Kościoła katolickiego widział w nich szansę na odrodzenie tej instytucji i realne wsparcie w walce z heretykami.

Zakony żeńskie

Początkowo średniowieczne zakony gromadziły wyłącznie mężczyzn. Z czasem zaczęły powstawać ich żeńskie odpowiedniki. Pod względem organizacji i reguły właściwie nie odbiegały od zakonów męskich. Na czele wspólnoty stała przeorysza (w zakonach męskich – przeor). W mniejszych zgromadzeniach dyscyplinowaniem mniszek zajmowała się matka przełożona. O ile taka osoba nie dopuściła się niewłaściwego zachowania lub nie ustąpiła z własnej woli, piastowała to stanowisko dożywotnio.

Zastępczyniom przeoryszy była skarbniczka. Głowa klasztoru miała do dyspozycji także pomocnice, które wybierała spośród starszych członkiń swojej wspólnoty. Odprawianiem mszy i spowiadaniem mniszek zajmował się kapelan. Reguły zakonne nie dopuszczały, by mężczyzna zamieszkiwał w klasztorze żeńskim, więc kapelan zawsze był kwaterowany poza murami.

Zasady życia zakonnego w średniowieczu

Mówiąc o zakonach, należy myśleć o wspólnotach ludzi wiary, które były zawiązywane na podstawie ściśle określonych zasad, nazywanych regułami. Każdy zakon miał swoją własną regułę, definiującą cel istnienia danej instytucji. Podlegali jej wszyscy członkowie i członkinie wspólnot.

Mimo że nie powstała jedna wspólna reguła zakonna, to w każdej można wyodrębnić pewne cechy wspólne. Składając śluby zakonne, mnisi i mniszki zobowiązywali się przede wszystkim do życia w ubóstwie (zakonnicy nie mogli posiadać własności), czystości (związki małżeńskie nie były dopuszczalne) i do bezwzględnego posłuszeństwa, nie tylko wobec Boga, ale także przełożonych zakonnych.

Życie zakonne w klasztorach średniowiecznych

Życie zakonne musiało toczyć się zgodnie z założeniami przyjętymi w regule. Różne reguły to różne plany zajęć. W przypadku klasztorów benedyktyńskich, zakonna codzienność (w przypadku zakonów męskich i żeńskich) nakazywała dzielić dzień na modlitwy, pracy i nauki.

Zakonnicy wstawali skoro świt i wyruszali na prymę składającą się z psalmów, modlitw i responsów. Po liturgii przychodził czas na śniadanie. Następnie cała wspólnota zbierała się w kapitularzu, gdzie omawiane były sprawy bieżące, także te związane z finansami. Na spotkaniu poruszane były także kwestie natury etycznej i duchowej. Jeżeli którykolwiek członek (lub członkini) wspólnoty dopuścił się występku, miał wyznaczaną pokutę lub przyjmował karę cielesną.

W południe wszyscy spotykali się w refektarzu. Podczas gdy jedna osoba czytała fragmenty dzieł Ojców Kościoła lub pisma świętego, reszta posilała się. Po obiedzie przystępowano do pracy. Zgodnie z zasadą św. Benedykta, praca fizyczna miała zajmować sześć godzin dziennie. W męskich zakonach skupiano się przede wszystkim na pracy w polu i sadach. W żeńskich dodatkowo pracowano przy krosnach i kołowrotku.

Mówiąc o zakonach żeńskich, warto wspomnieć, że w późniejszej fazie średniowiecza, gdy do klasztoru przystępowało wiele kobiet z arystokratycznych rodów, do pracy fizycznej podchodzono z dużym przymrużeniem oka. W klasztorach nierzadko zatrudniano służące. Mało tego, niektóre mniszki miały też osobistą obsługę.

Zakony rycerskie

Mówiąc o średniowiecznych zakonach, nie można pominąć zakonów rycerskich, będących czymś w rodzaju zbrojnego ramienia Kościoła. Powstały w XII wieku, w Palestynie, w celu wsparcia zachodnioeuropejskiego rycerstwa w walce z muzułmanami podczas krucjat. Poza obroną terenów, do ich zadań należała także ochrona szlaków, którymi do Ziemi Świętej podróżowali pielgrzymi.

Pierwsza polska kolonia niemal powstała w średniowieczu. Sprawę skomplikowali jednak Tatarzy

Gdy pognębieni przez Turków Cypryjczycy zaproponowali Władysławowi Jagielle przejęcie kontroli nad wyspą, pierwsza polska kolonia była na wyciągnięcie ręki.

Zakony rycerskie podlegały papieżowi. Członkowie tej wspólnoty także składali śluby ubóstwa i czystości, ale wojna była dla nich świetną okazją do wzbogacenia się. Ich majątki rosły, a wraz z nimi – wpływy polityczne. Dzięki temu coraz bardziej uniezależniali się od wpływów władzy monarszej.

Zakonni rycerze słynęli z odwagi i waleczności i mieli do dyspozycji najnowocześniejsze bronie średniowiecza, w tym broń oblężniczą. To wszystko sprawiło, że musieli się z nimi liczyć nawet królowie. Przykłady takich zakonów to templariusze i Krzyżacy.

Misje zakonów

Jaką misję miały średniowieczne zakony? Nadrzędnym celem ich istnienia było krzewienie wiary. Mnisi odprawiali nabożeństwa za pomyślność świeckich, wznosili modły za ich duszę, głosili nauki Chrystusa. Jako że byli obecni w niemal każdym kraju, znacząco przyczynili się do chrystianizacji Europy.

Działalności zakonnej nie można jednak kojarzyć wyłącznie z religią, bowiem klasztory pełniły także wiele funkcji społecznych. W czasie wojen i najazdów, dawały ludności schronienie. Zapewniały opiekę chorym i potrzebującym. Zajmowały się nauczaniem szkolnym i uniwersyteckim. Z zakonów wywodziła się średniowieczna elita intelektualna. Wystarczy powiedzieć, że najwięksi filozofowie w średniowieczu byli zakonnikami. W klasztorach opracowywano innowacyjne metody uprawy ziemi. Wyznaczano wzorce architektoniczne. Nie można też nie wspomnieć, że to właśnie średniowiecznym zakonom zawdzięczamy większość zabytków średniowiecznego piśmiennictwa, bowiem cenne księgi były przepisywane właśnie w klasztornych skryptoriach.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.