Zigguraty były inspiracją dla biblijnych historii o drabinie do nieba i wieży Babel. Musiały więc robić kolosalne wrażenie

W tym artykule:

1. Kto budował zigguraty?
2. Do czego służył ziggurat?
3. Jak wyglądały zigguraty?
4. Jakie są znane zigguraty?

Słysząc o monumentalnych budowlach starożytnych cywilizacji, większość osób ma przed oczyma egipskie piramidy. Warto jednak wiedzieć, że na Bliskim Wschodzie wznoszono potężne obiekty, zanim nad Nilem nastały czasy czwartej dynastii. Zigguraty, bo o tych konstrukcjach mowa, pokazują niebywały kunszt starożytnych architektów, a ich pozostałości stanowią najbardziej charakterystyczny element starożytnej architektury bliskowschodniej.

Kto budował zigguraty?

Monumentalne obiekty sakralne powstawały na Bliskim Wschodzie już w najdawniejszych czasach. W schyłkowym okresie istnienia kultury Ubajd, gdy w społeczeństwie wyodrębniła się grupa zajmująca się obrzędami religijnymi, na terenie Mezopotamii wyrosły obiekty świątynne.

Gdy zaczęły wyodrębniać się poszczególne państwa-miasta, takie konstrukcje wznoszono w każdym ważniejszym ośrodku mającym swojego boskiego patrona. Świątynie, o których mowa, konstruowano na planie prostokąta, na sztucznie podwyższonych tarasach. Do wnętrza prowadziło kilka wejść (pojedyncze wejście było rzadko spotykane). W świątyni znajdowały się trzy pomieszczenia: przedsionek, cella z ofiarnym ołtarzem oraz sanktuarium, mieszczące podium z posągiem bóstwa. To właśnie te obiekty dały początek zigguratom, które jednak pojawiły się dość późno.

Mówiąc o zigguracie, trzeba mieć na myśli wieżę świątynną, składającą się z tarasów wykonanych w technice schodkowej. Takie obiekty zaczęły powstawać, gdy kultura sumeryjska była już mocno rozwinięta. Początkowo Sumerowie tworzyli budowle świątynne składające się z jednego tarasu, na którym wznosiła się świątynia. W okresie panowania III dynastii z Ur zaczęli jednak budować zigguraty w ich najbardziej klasycznej formie. Po Sumerach zigguraty budowali także przedstawiciele innych cywilizacji zamieszkujących obszar Mezopotamii:

• lud Elamu,
• Asyryjczycy,
• Babilończycy.

Do czego służył ziggurat?

Ziggurat był wznoszony ku czci opiekuńczego boga państwa-miasta. To właśnie wierzenia religijne starożytnych determinowały niezwykłą formę tych budowli. W okresie sumeryjskim wierzono, że bogowie zamieszkują górskie szczyty. Tarasowa wieża miała symbolizować górę. Na najwyższym tarasie zigguratu wznoszono więc świątynię, która miała być domem danego bóstwa.

Do szczytowej świątyni mógł wejść wyłącznie kapłan, będący łącznikiem między bogiem a ludem. Obrzędy odbywały się w drugiej świątyni, położonej u podnóża wieży. Jako że w starożytności na Bliskim Wschodzie panował teokratyczny system rządów (za władcę absolutnego uznawano bóstwo, a rządzący był tylko jego namiestnikiem), należy uznać, że funkcja zigguratów nie ograniczała się wyłącznie do obrzędowości. Obiekty te stanowiły także symboliczne centrum władzy.

Jak wyglądały zigguraty?

Zigguraty przypominały nieco egipskie piramidy. Tak jak one, miały cztery mocno pochylone ściany. Jednak nie były ostrosłupami, a ich zewnętrzna część charakteryzowała się nie gładką, a schodkową konstrukcją – podobnie jak piramida Dżesera albo piramidy Majów. Jednak stopnie zigguratów, tworzone przez okazałe tarasy, były znacznie szersze. Rdzeń obiektu wznoszono z suszonych cegieł, natomiast ściany zewnętrznych tarasów z cegły wypalanej. Co kilka warstw budulca stosowano przekładkę z trzcinowych mat.

O tym, jak bardzo zaawansowane były te budowle, najlepiej świadczą poziome kanały regulujące poziomu wilgotności. Suszona cegła, z której budowano rdzeń, nasiąkała wodą, więc aby umożliwić odprowadzenie pary wodnej, tworzono system szybów wentylacyjnych. Mało tego, poszczególne tarasy były wyposażone w system odprowadzania wody deszczowej.

Ze względów konstrukcyjnych zigguraty były obiektami litymi, pozbawionymi pomieszczeń. Istnieją jednak nieliczne wyjątki od tej reguły. Jednym z nich jest elamicki ziggurat w Dur-Untasz-Napirisza. Poszczególne poziomy były łączone rampami i/lub stopniami. Konstrukcję wieńczyła świątynia, w której miał mieszkać bóg. Drugi tego typu obiekt, pełniący funkcję typowo obrzędową, wznoszono u podnóża wieży.

Zanim zigguraty zyskały swoją klasyczną formę, Sumerowie wznosili pojedyncze wysokie tarasy z budynkiem świątynnym na szczycie. Gdy nastał czas władców z III dynastii z Ur, zaczęto budować obiekty trzykondygnacyjne, mające trzy ciągi schodów. W II tysiącleciu p.n.e., gdy zigguraty zaczęto wznosić w Asyrii i Elamie, obiekty te zyskały kwadratową podstawę i rampę wejściową. Z czasem stawały się też wyższe.

Jakie są znane zigguraty?

Do tej pory naukowcy poznali kilkadziesiąt tego typu obiektów, a kilkanaście z nich odsłonięto w toku prac archeologicznych. Poniżej wymieniamy kilka najbardziej znanych.

Ziggurat w Ur

Słynny ziggurat w Ur powstał w 2100 r. p.n.e. ku czci Nanny – boga Księżyca. Budowę rozpoczęto w czasie panowania Ur-Nammu – pierwszego władcy z III dynastii z Ur.

Zdaniem badaczy budowla składająca się z trzech tarasów i wieńczącej je świątyni była wysoka na 21 m (obecnie ma 13 m). Podstawa miała wymiary 65 x 43 m. Na pierwszy taras można było dostać się trzema ciągami stopni, które spotykały się w przelotowej bramie.

E-temenanki

O ile zachowana część zigguratu w Ur przetrwała do naszych czasów w dobrym stanie, to po zigguracie boga Marduka w Babilonie pozostały właściwie tylko zapiski. E-temenanki (co można przetłumaczyć jako „dom nieba i podziemi”) popadł w ruinę już w czasach perskich, a to, co zostało z tego okazałego obiektu, było wykorzystywane przez mieszkańców Bagdadu jako źródło materiałów budowlanych.

Wiszące ogrody Semiramidy – jeden z siedmiu cudów starożytnego świata, który wciąż kryje tajemnice

Wiszące ogrody Semiramidy powstały za panowania Nabuchodonozora II i były darem dla jego żony. Choć uznawane są za jeden z siedmiu cudów starożytnego świata, do dzisiaj nie wiadomo, czy fa...

Na temat wyglądu zigguratu, który mógł być jednym z największych obiektów świątynnych w Babilonie, wiadomo niewiele. Badacze opierają się na przekazie Herodota. Budowla najprawdopodobniej miała konstrukcję pięcio- lub siedmiotarasową. Powstała na planie kwadratu z bokiem o długości ok. 90 m. Cegła wypalana, z której zbudowano zewnętrzne ściany, najpewniej była glazurowana na kolor błękitny, ale nie tylko.

Budowlę wieńczyła kaplica poświęcona Mardukowi – opiekuńczemu bóstwu miasta Babilon. Jak wynika z przekazów Herodota, wewnątrz znajdowało się łoże z kości słoniowej i stół wykonany ze złota. Z zapisków greckiego historyka wynika, że w kaplicy nie umieszczono boskiego posągu, a posługę sprawowały tam wyłącznie kobiety. Może to sugerować, że w świątyni odbywał się obrzęd „świętych zaślubin”, który miał zapewnić miastu dostatek i pomyślność.

Warto wspomnieć, że o ile cały ziggurat wzniesiono na cześć Marduka, to poszczególne poziomy mogły być poświęcone innym bóstwom. Najniższy, zdobiony białą cegłą, był wyrazem czci dla Isztar, czarny dla Adada, błękitny dla Nabu, pomarańczowy dla Nergala, srebrny dla Nanny, zaś złoty – dla Utu.

Ziggurat w Dur-Untasz-Naprisza

Wymieniając znane zigguraty, nie można pominąć obiektu w stolicy królestwa Elam. Obiekt, po którym pozostały już tylko ruiny, wzniesiono na podstawie kwadratu z bokiem o długości 105 m. Jego budowa miała dwa etapy. Najpierw wzniesiona została budowla z 28 pomieszczeniami, której bok mierzył 67,2 m. W późniejszym czasie przebudowano ją na ziggurat trzystopniowy.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.