Gwiazdozbiory widoczne w Polsce. Kiedy i jak możemy je obserwować?

W tym artykule:

1. Czym są gwiazdozbiory i ile ich jest?
2. Kiedy odkryto gwiazdozbiory?
3. Jakie gwiazdozbiory są widoczne w Polsce?
4. Mała Niedźwiedzica
5. Wielka Niedźwiedzica
6. Smok
7. Żyrafa
8. Gwiazdozbiór Woźnicy
9. Gwiazdozbiór Barana
10. Bliźnięta
11. Kiedy i jak można obserwować gwiazdozbiory?

Niebo zawsze fascynowało ludzi. Od wieków obserwowali oni gwiazdy, tworząc na podstawie ich rozmieszczenia różne historie, opierając na nich kalendarze, czy określając na ich podstawie swoje położenie. Żeglarze, podróżnicy - niejeden w drodze do celu wspomagał się gwiazdami., które wskazywały mu kierunek.

Poeci, artyści, filozofowie - nie bez kozery mówi się, że chodzą z głową w chmurach. Od zawsze bowiem, z namaszczeniem, wpatrywali się w gwiazdy, które następnie łączyli w grupy zwane gwiazdozbiorami.

Czym są gwiazdozbiory i ile ich jest?

Gwiazdozbiory są skupiskami wyróżniających się blaskiem gwiazd ułożonych w różne konfiguracje. Gwiazdy wchodzące w skład gwiazdozbiorów nie są ze sobą fizycznie powiązane.

Ich nazwy powiązane są z reguły z różnymi mitami. I tak, na przykład, Gwiazdozbiór Bliźniąt i jego dwie najjaśniejsze gwiazdy, w Egipcie kojarzony był z parą kiełkujących nasion. W kulturze fenickiej, z kolei, dwie gwiazdy kojarzone były z dwoma kozłami. A najbardziej dziś znany opis to ten oparty na greckich mitach, według których dwie gwiazdy przedstawiają postaci Kastora i Polluksa - synów Ledy, umieszczonych po śmierci przez Zeusa na nieboskłonie.

Z kolei Wielka Niedźwiedzica miała być kochanką Zeusa, która urodziła mu syna - Arkasa. Zaraz po tym została przez zazdrosną Herę zamieniona w niedźwiedzicę. Jej syn wyrósł na przystojnego młodzieńca, który lubił polować. Hera zaprowadziła go więc w miejsce, w którym była jego zamieniona w niedźwiedzia matka. Kiedy nieświadomy niczego Arkas podniósł oszczep, aby ją zabić, interweniuje Zeus i matkę z synem umieszcza na niebie.

Z każdym gwiazdozbiorem wiąże się bardziej lub mniej interesująca historia, która może mniej mówi nam o właściwościach samych gwiazd, za to więcej o ludziach tworzących te bogate historie. Warto jednak, poznając gwiazdozbiory, zapoznać się również z historią ich nazw, bo ta jest niemal tak samo ciekawa jak same gwiazdozbiory.

Obecnie, zatwierdzonych przez Międzynarodową Unię Astronomiczną jest 88 gwiazdozbiorów.

Kiedy odkryto gwiazdozbiory?

Asteryzm, czyli tradycja łączenia gwiazd w określone kształty sięga bardzo dawnych czasów. Już Babilończycy, w V w.p.n.e podzielili niebo na 6, a następnie 12 odcinków- które nazwano zodiakiem. Z kolei w II w. n.e. Ptolemeusz wyodrębnił 48 konstelacji, występujących głównie na niebie północnym i równikowym. Do dzisiaj używa się nazw aż 47 z nich.

XV i XVI wiek to okres wielkich odkryć geograficznych, które przyczyniają się do odkrycia wielu konstelacji nieba południowego. Pierwszym atlasem nieba, zawierającym całą sferę niebieską była Uranometria, wydana przez niemieckiego astronoma, Johanna Bayera w 1603 roku.

Warto w tym miejscu wspomnieć o manuskryptach z jaskiń w Dunhuang, odnalezionych w buddyjskim kompleksie jaskiń w mieście Dunhuang w północno zachodnich Chinach na początku XX wieku. Oprócz wielu tekstów związanych z tybetańskim buddyzmem czy historią chanu, manuskrypty zawierają również najstarszą astronomiczną mapę z VII wieku, zawierającą chińskie gwiazdozbiory i gwiazdy znajdujące się w pobliżu bieguna.

W miarę upływu czasu i postępu nauki, kolejni astronomowie dodawali do mapy nieboskłonu kolejne gwiazdozbiory, bądź modyfikowali już istniejące. Nie sposób nie wspomnieć tu o Janie Heweliuszu, polskim astronomie, który wywarł ogromny wpływ na rozwój nauki, a z odkrytych przez niego 11 gwiazdozbiorów aż siedem utrzymało się do dziś.

Ostatecznie, podział sfery niebieskiej na 88 gwiazdozbiorów został zatwierdzony przez Międzynarodową Unię Astronomiczną w latach dwudziestych XX wieku.

Jakie gwiazdozbiory są widoczne w Polsce?

Większość z gwiazdozbiorów w Polsce widoczne są tylko okresowo. Przez cały rok możemy jedynie podziwiać cztery konstelacje. Są to: Wielka Niedźwiedzica, Mała Niedźwiedzica, Smok i Żyrafa.

Okresowo zaś w Polsce możemy na niebie odnaleźć takie gwiazdozbiory jak: Andromeda, Gwiazdozbiór Barana, Bliźnięta, Byk, Cefeusz, Centaur, Delfin, Rzeka, Gołąb, Herkules, Hydra, Jaszczurka, Jednorożec, Kasjopeja, Kompas, Korona Południowa, Korona północna, Koziorożec, Kruk, Lew, Mały Lew, Lis, Lutnia, Łabędź, Orion, Orzeł, Panna, Pegaz, Perseusz, Piec, Mały Pies, Wielki Pies, Pompa, Psy Gończe, Puchar, Rak, Rufa, Ryba Południowa, Ryby, Ryś, Rzeźbiarz, Sekstant, Skorpion, Strzała, Strzelec, Tarcza, Trójkąt, Waga, Warkocz Bereniki, Wąż, Wężownik, Wieloryb, Wilk, Wodnik, Wolarz, Woźnica, Zając, Żuraw i Źrebię.

Poniżej znajdują się opisy kilku najbardziej charakterystycznych konstelacji widocznych na polskim niebie:

Mała Niedźwiedzica

Konstelacja okołobiegunowa, nazywana często Małym Niedźwiedziem. Słabo widoczna, ale dobrze rozpoznawalna ze względu na obecność w niej tzw. Gwiazdy Polarnej, czyli Polaris.

Pomaga odnaleźć kierunek bieguna północnego.

Wielka Niedźwiedzica

Wielka Niedźwiedzica, ( z łac. Ursa Maior )- jeden z gwiazdozbiorów okołobiegunowych północnych. Jest trzecią co do wielkości konstelacją nieba i jednym z najdawniej nazwanych gwiazdozbiorów. Większość dawnych ludów jego kształcie widziała niedźwiedzia.

W Europie widziano ją też jako wóz bądź rydwan, zaś Arabowie dostrzegali mary albo trumnę - zapewne ze względu na obecność w tej konstelacji najbardziej charakterystycznego asteryzmu, czyli Wielkiego Wozu, tworzonego przez siedem gwiazd ( Dubhe, Merak, Phecda, Megrez, Alioth, Mizar i Alkaid ). Obecnie również czasami mianem Wielkiego Wozu określa się całą konstelację, choć Wielki Wóz stanowi zaledwie jej część.

Smok

Smok to kolejny gwiazdozbiór okołobiegunowy północny. Jest to ósma co do wielkości konstelacja. Gołym okiem jest w niej widocznych aż 80 gwiazd. Rozciąga się wokół Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy. Choć to duża konstelacja, nie jest bardzo wyraźna.

Żyrafa

Żyrafa ( z łac. Camelopardalis ), nazywany też wielbłądem, gwiazdozbiór okołobiegunowy północny - osiemnasty co do wielkości. Umieszczony pomiędzy Gwiazdą Polarną a Gwiazdozbiorem Woźnicy.

Gwiazdozbiór Woźnicy

Woźnica ( z łac. Auriga ) - w Polsce widoczny od jesieni do wiosny. Znany już w starożytności. Co najmniej 90 gwiazd tego gwiazdozbioru jest widocznych gołym okiem. Najjaśniejszą w gwiazdozbiorze jest Kapella - szósta co do jasności gwiazda w ogóle.

Gwiazdozbiór Barana

Baran ( z łac. Aries ) to 39. co do wielkości konstelacja. W Polsce widoczna zimą i jesienią. Gwiazdozbiór nie należy do szczególnie jasnych, ale odgrywał ważną rolę w astronomii. W gwiazdozbiorze Barana bowiem znajdował się tzw. punkt Barana czyli punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego. Moment przejścia Słońca przez punkt Barana oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej.
Obecnie punkt Barana znajduje się w gwiazdozbiorze Ryb.

Bliźnięta

Bliźnięta ( z łac. Gemini ) Bardzo charakterystyczny gwiazdozbiór, 30. co do wielkości. Posiada dwie, sąsiadujące ze sobą gwiazdy - Kastora i Polluksa - najbardziej rozpoznawalne w tym gwiazdozbiorze.

W Polsce konstelacja jest widoczna od jesieni do wiosny, zwłaszcza w grudniu i styczniu.

Kiedy i jak można obserwować gwiazdozbiory?

Jak widzimy, okresem, w którym na polskim niebie są widoczne różne gwiazdozbiory, jest czas jesienno - zimowy. Długie zimowe wieczory warto, na pewno, poświęcić na obserwację nieba, choć oczywiście wiosną i latem również sporo możemy tam zobaczyć. Dlatego warto najpierw teoretycznie zgłębić temat i dowiedzieć się, kiedy jakie gwiazdozbiory możemy na polskim niebie zobaczyć.

Wówczas możemy zacząć nasze obserwacje.

Jak to robić? Wielu początkujących astronomów inwestuje w drogie teleskopy z systemem naprowadzania na obiekty niebieskie. Jest to, bez wątpienia bardzo wygodne rozwiązanie. Ale czy najlepsze?

W rzeczywistości, do obserwacji nocnego nieba, na początku potrzebujemy przede wszystkim mapy nieboskłonu ( można wydrukować z internetu ) oraz latarki diodowej, dającej czerwone światło.

Wybór miejsca jest równie istotny. Powinniśmy wybrać takie, gdzie nie ma zbyt dużo sztucznych świateł, które zaburzałyby widoczność. Na początku jednak najważniejsze, abyśmy nauczyli się rozpoznawać najjaśniejsze gwiazdy i najważniejsze gwiazdozbiory, a do tego nie potrzebujemy idealnych warunków.

Obserwacje warto zacząć od znalezienia jakiegoś charakterystycznego punktu, na którym będziemy opierać dalsze obserwacje. Może to być na przykład Wielki Wóz - najbardziej rozpoznawalny fragment gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Kiedy już go namierzymy, z pomocą mapy nieba i latarki staramy się odnaleźć kolejne gwiazdy gwiazdozbioru, które ułożą się w znany nam z atlasu nieba kształt. Następnie szukamy kolejnych gwiazdozbiorów. Na początku może być to trudne, zwłaszcza ze względu na różnice w wyglądzie nieba, które w różnych porach roku i różnych częściach nocy wygląda inaczej, ale z czasem nabierzemy wprawy.

Następnym krokiem może być kupno lornetki, która jest bardzo dobrym optycznym przyrządem do obserwacji nieba, a z czasem możemy pomyśleć o teleskopie. Na początku jednak, warto skupić się na tym, co możemy dostrzec gołym okiem.A takich gwiazd, wbrew pozorom, jest całkiem sporo.