Wiesz, co to jest facelet lub gędźba? Oto 9 staropolskich słów, które wyszły z użytku, ale wciąż bawią

W tym artykule:

1. DARDAŃSKI OSIOŁ
2. FACELET
3. GĘDŹBA
4. LITKUP
5. PODUSZKOWY TANIEC
6. SKOMOROCH
7. WACEK
8. CHĘDOŻYĆ
9. DONŻUAN

Wiele z tych staropolskich słów jest związanych ze specyficznymi zwyczajami naszych przodków. Pozwala nam to lepiej poznać ich kulturę i sposób patrzenia na świat. Oto 9 słów, których znaczenie mogło wyjść już z powszechnego użytku:

1. Dardański osioł
2. Facelet
3. Gędźba
4. Litkup
5. Poduszkowy taniec
6. Skomoroch
7. Wacek
8. Chędożyć
9. Donżuan

DARDAŃSKI OSIOŁ

Zwrot ten służył w XVIII wieku do określania ludzi cechujących się wyjątkowym brakiem inteligencji. Nawiązywał on do legendy o koniu trojańskim, którego w dawnej literaturze nazywno dardańskim (Dardania była częścią Troady), w którym ukryli się w czasie wojny trojańskiej greccy wojownicy, aby w ten sposób zdobyć miasto. Koń dardański kojarzył się naszym przodkom z olbrzymiością, dlatego kiedy chcieli nazwać kogoś wielkim osłem, nazywali go osłem dardańskim. W mowie potocznej używano również określenia „osioł dardanelski” od cieśniny Dardanele.

FACELET

Słowo pochodzące od starołacińskiego „faciletum” miało kilka znaczeń. Najczęściej używano go na określenie cienkiej delikatnej chusteczki do nosa, chociaż mogło też oznaczać welon lub opaskę na głowę. Z renesansowej poezji Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja i Szymona Szymonowica dowiadujemy się, że facelety służyły ocieraniu łez i potu z twarzy oraz jako element codziennej garderoby. Używano ich również w trakcie obrzędów pogrzebowych – miały przykrywać twarz zmarłego. Sporządzano je ze specjalnej białej tkaniny, którą niekiedy farbowano na kolor brunatny lub fiołkowy.

GĘDŹBA

To niezbyt przyjemne w brzmieniu słowo oznaczało po prostu muzykę i pochodziło od starożytnego ludowego instrumentu – gęśli. Gędzeniem dawniej określano granie, co znalazło swoje odbicie w staropolskim przysłowiu: “Która czyta, śpiewa, gędzie, z tej rzadko cnotliwa będzie”. Osobę, która lubiła gędać nazywano z kolei gędźcem lub gądkiem. Grajków, którzy chadzali ze swoją twórczością od karczmy do karczmy, nazywano również piszczkami. Ich muzykę uważaną za tę niższych lotów. Paweł Szczerbicz w 1581 r. pisał o nich z lekką pogardą: “Gądki i piszczki, którzy się nie zabawiają uczciwą muzyką, ale od karczmy do karczmy się tułają, albo z pieskami tańcują”.

Nasz język powstał ponad 8000 lat temu. Naukowcy odkryli pochodzenie języków indoeuropejskich

Pochodzenie języków indoeuropejskich od setek lat jest przedmiotem sporów naukowców. Naukowcy z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku dokonali przełomowego odkrycia w badani...

LITKUP

Z języka niemieckiego przejęliśmy kilka słów związanych z alkoholowymi obyczajami, nie tylko słynny bruderszaft. W średniowiecznym prawie polskim, gdy wiele umów było zawieranych ustnie, trzeba było je w jakiś sposób oficjalnie potwierdzić. Swego rodzaju „podpisem” miało być wypicie napoju alkoholowego przez obydwie strony. Poprzedzało go stwierdzenie zawarcia umowy czyli tzw. sąd litkupu oraz błogosławieństwo litkupu. Litkup przez wieki miał ogromne znaczenie przy stwierdzaniu prawomocności umów, ale wraz z rozpowszechnieniem pisma jego znaczenie słabło. W niektórych częściach Polski nadal jednak uważa się, że alkoholowy poczęstunek gwarantuje pomyślność transakcji.

PODUSZKOWY TANIEC

Taniec poduszkowy, niekiedy nazywany też chmielowym, wiązał się ze staropolskimi obrzędami weselnymi. Po oczepinach bezżenni przyjaciele młodej pary nazywani swatami odprowadzali ją do sypialni przy dźwiękach uroczystego poloneza zwanego „chmielem”. Przypuszcza się, że tekst „chmiela” może pochodzić jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Pierwsza noc często bywała dla nowożeńców bezsenna. Towarzyszył jej bowiem przesąd, że ten kto zaśnie jako pierwszy, ten pierwszy umrze. Ponadto w bogatszych rodzinach szlacheckich po poduszkowym organizowano jeszcze cukrową kolację. Zastawiano stół słodyczami, z których najważniejszy był marcepan migdałowy, oraz słodkimi napojami. Zwyczaj poduszkowego utrzymywał się na wiejskich dworkach do połowy XIX wieku.

SKOMOROCH

To słowiańskie określenie aktorów wędrownych i sztukmistrzów już w XVII w. zaczęło popadać na ziemiach polskich w zapomnienie i zostało wyparte przez słowo kuglarz. Skomorochy podróżowali po wsiach i miasteczkach ze swoimi przedstawieniami marionetkowymi, pokazami żonglerki i występami satyrycznymi. Największą popularność osiągnęli w Moskwie, gdzie mieli nawet swoją stałą siedzibę. Często żartowali sobie jednak z władzy carskiej i prawosławnego duchowieństwa, czym ściągnęli na siebie gniew cara. W 1648 r. zakazał on występów skomorochów. Określenia skomoroch używano też zamiennie ze słowem niedźwiednik na określenie osób, które opiekowały się niedźwiedziami i uczyły je… tańcować.

WACEK

Obecnie najczęściej przechowujemy nasze pieniądze w portfelu lub na koncie w banku, ale nasi przodkowie używali w tym celu kieszonkowych woreczków. Woreczki te nazywano wackami, a rzemieślników, którzy zajmowali się ich wyrabianiem – wackarzami lub wackowymi. Do wyrobu wacków stosowano zwykle płótno lub skórę. Pełniły one funkcję ozdobną – ściągano je rzemykiem lub zamykano na zamek i zawieszano sobie na szyi. Największy rozkwit tego rzemiosła miał miejsce w XVI i XVII w., potem wackarze przyłączyli się do cechu rękawiczników i stracili na znaczeniu.

CHĘDOŻYĆ

Choć w przestarzałym już znaczeniu wciąż rozumiemy czasownik „chędorzyć" jako określenie stosunku płciowego, słowo to miało początkowo zupełnie inne znaczenie. Osoba chędorząca zajmowała się czyszczeniem lub sprzątaniem. Chędorząc, mogła też zdobić lub upiekszać jakieś przedmioty. W swoich pamiętnikach wydanych w 1860 roku gen. Henryk Dembiński pisał m.in. o „chędorzeniu konia": „W Rawie już stojąc na kwaterze, nie miałem obowiązku chędożenia konia, lecz przy trąbieniu pobudki musiałem być w stajni tak jak inni żołnierze, wolałbym jednak był konia chędożyć a spać na sienniku w koszarach, jak mieć kwaterę jaką tam miałem".

DONŻUAN

Zgodnie z definicją w Słowniku Języka Polskiego donżuan to „uwodziciel lub amator przygód miłosnych". Nazwa pochodzi od legendarnego pochodzącego z Sewilli kobieciarza Dona Juana Tenorio. Postać Don Juana była inspiracją dla madryckiego dramatopisarza Tirso de Moliny, który uwodziciela uczynił jednym z bohaterów utworu „Zwodziciel z Sewilli i kamienny gość". Co ciekawe pomysłodawca postaci słynnego lowelasa sam był mnichem zakonu mercedariuszy. Imię Don Juana trafiło do języka polskiego przez francuszczyznę i zachowało się u nas pod postacią Donżuan".