Słowianie – na początku dziejów

W encyklopedycznym skrócie

W encyklopedycznym skrócie to grupa ludów indoeuropejskich, związanych tzw. językiem prasłowiańskim, z których we wczesnym średniowieczu zaczęły kształtować się narody słowiańskie. Byli i nadal są zagadką, a zwłaszcza problem ich etnogenezy. Jest on wciąż przyczyną burzliwych sporów. Jedni badacze kolebkę Bałto-Słowian widzą w Azji, a już wyodrębnionych Słowian w Naddnieprzu. Inni snują różne hipotezy, lokalizując ich prasiedziby w rozmaitych częściach Europy, m. in. na wschód od Wisły. Najbardziej popularna jest teoria ich pralegowisk na Wołyniu, Podolu, Polesiu i nad środkowym Dnieprem, aż do źródeł Donu, oraz druga, umieszczająca ich na terenach nadłabskonadwiślańskich. W 1979 r. krakowski archeolog, Kazimierz Godłowski, w swej rozprawie o rozprzestrzenianiu się Słowian dowodził np., że miejscem narodzin słowiańskiej kultury i języka było dorzecze górnego i środkowego Dniepru, obszar leżący dziś na pograniczu Białorusi i Ukrainy. Dopiero stamtąd w okresie wędrówek ludów Słowianie wyruszyli na zachód i południe. Jako prasłowiańską uznał on, rozwijającą się na tym obszarze od II w. p.n.e. do II w. n.e., archeologiczną kulturę zarubiniecką, której nazwa bierze się od osady w Zarubińcach.
Słowianie początkowo należeli do bałtosłowiańskiej wspólnoty językowej, która rozpadła się między II a I tysiącleciem p.n.e. Byli potomkami rolniczo-pasterskich plemion, którzy na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. osiedlili się na północy stepów nad M. Czarnym, Podkarpaciu, w środkowej, północnej i wschodniej Europie. W wiekach późniejszych stworzyli kilka genetycznie ze sobą związanych kultur archeologicznych, wśród których ważne znaczenie miała kultura trzciniecka, rozprzestrzeniona w 2 poł. II tysiąclecia p.n.e. między Wisłą a środkowym Dnieprem, łużycka(XIII – IV w. p.n.e.) i pomorska(VI – II w. p.n.e.) W pierwszej połowie I tysiąclecia Słowianie stanowili jeszcze wspólnotę językową i kulturową. W wyniku migracji oraz ekspansji ludów celtyckich i germańskich, zwłaszcza w dorzeczu Dniepru i Wisły, Słowianie zostali rozbici na grupę zachodnią, czyli Wenedów, reprezentujących kulturę przeworską i zasiedlających ziemie między Odrą, Łabą i Soławą po Płw. Jutlandzki oraz wschodnią, czyli Antów, których wytworem była kultura zarubiniecka i którzy zajęli całe dorzecze Dniepru i górnej Wołgi. W czasie wzmożonej migracji Słowian na Płw. Bałkański w V-VI w. powstała grupa Słowian południowych, którzy rozprzestrzenili się na Bałkanach i Peloponezie.

Tworzenie się państwowości Słowian

Pierwotny ustrój rodowy, dominujący wśród Słowian, przybierał z czasem formę demokracji wojennej, wspieranej drużynami wojów. Wspólnoty oparte na więzach krwi, pokrewieństwie, przekształcały się z czasem we wspólnoty terytorialne, w których bardzo długo organem podejmującym decyzje były demokratyczne zgromadzenia ludowe. A wreszcie zaczęły powstawać pierwsze państwa słowiańskie. Pierwsze z nich, o którym donosił frankijski kronikarz, Fredegar, stworzyli Słowianie z Czech, Moraw i wschodniej Austrii w VII w. Gnębieni przez okrutnych Awarów, wybrali na swego króla frankijskiego kupca Samona, uznając, że potrafi poradzić sobie z wrogiem. I faktycznie sprawował on władzę przez 35 lat. Miał 12 żon – Słowianek, a z nimi 20 synów i 15 córek, wychowanych w słowiańskiej kulturze i obyczajach. Na początku IX w. pojawili się w Zatoce Fińskiej wikingowie, którzy Newą przepłynęli do Jeziora Ładoga, gdzie założyli najstarsze osiedle na Rusi, zwane przez Słowian Starą Ładogą. Pół roku później, na drugim końcu rzeki Wołchow wybudowali następną osadę, Holmgard, czyli gród na górze, Nowogród Wielki – najważniejsze miasto w dziejach Rusi. Około 862 r. Ruryk, wódz szwedzkich Waregów, zwanych też Rusami, przejął tam władzę, podbił tereny na południe wzdłuż Dniepru i ustanowił własną dynastię Rurykowiczów, a ziemie swe nazwał Rusią. I tak powstała Ruś Kijowska. Wprawdzie hipoteza ta jest przysłowiową kością niezgody między naukowcami rosyjskimi i niemieckimi to jednak znajdujące się w okolicy imponujące cmentarzyska kurhanowe, liczące 5 tys. grobów, wskazują na pochówek ludności pochodzenia skandynawskiego. Zresztą Skandynawowie, będąc założycielami klasy politycznej na Rusi, szybko się zasymilowali i stali Słowianami, a w trzecim pokoleniu władców pojawił się już słowiański Światosław, pogromca Chazarów i nadwołżańskich Bułgarów. Ostateczny kształt państwu kijowskiemu nadał jego syn, Włodzimierz, który doprowadził do chrystianizacji Rusi w obrządku bizantyjskim. Najnowsze odkrycia archeologiczne zdają się potwierdzać tezę niektórych badaczy, że do powstania państwa polskiego, utworzonego przez księcia wielkopolskiego, Mieszka, pierwszego historycznego władcę z piastowskiej dynastii, także przyczynili się skandynawscy wikingowie.

Słowianie połabscy

To plemiona zachodniosłowiańskie, które zasiedlały tereny między M.Bałtyckim, Łabą, Soławą, Rudawami i Odrą. Była to wielka słowiańska domena, najdłużej wzbraniająca się przed przyjęciem chrześcijaństwa i wzorów zachodnioeuropejskiej cywilizacji, wytrwale broniąca plemiennej odrębności i tradycji. Dzieliła się na dziesiątki niezależnych, często mało licznych plemion, skłóconych ze sobą i żyjących w trudnych do zarządzania plemiennych wspólnotach, wyznających własnych pogańskich bogów. Byli konserwatywni, a wobec silnych i despotycznych monarchii ich wiecowa demokracja okazywała się całkowicie bezsilna. Nieszczęściem Pałabian była nieumiejętność współdziałania ze sobą i niemożność stworzenia ponadplemiennego państwa. Znakomitym przykładem są dzieje założyciela państwa Obodrytów, Gotszalka, który zmierzał właśnie do stworzenia takiego zjednoczonego i niezależnego państwa, lecz, gdy przyjął chrześcijaństwo, został pokonany przez swych współbraci, pogańskich Wieletów. Popadli oni we władanie niemieckie i ulegli w końcu germanizacji, choć ich potomkowie, jako książęta Maklemburgii utrzymali się aż do 1918 r. Dziś, z wyjątkiem garstki Łużyczan, nie ma już śladu po Połabianach.

Sarmaci – przodkowie polskiej szlachty?

Sarmaci byli Indoeuropejczykami, wywodzącymi się z południowego, irańskiego pnia. Jako ludy koczowniczo-pasterskie w poł. I tysiąclecia p.n.e. zasiedlali tereny nad dolną Wołgą i systematycznie przesuwali się na zachód, wypierając Scytów. Między I a IV w. pod naciskiem Gotów i Hunów oraz towarzyszących im Słowian, część plemion sarmackich osiadła w prowincjach naddunajskich, a inni w Hiszpanii, pn. Afryce i na Kaukazie. W połowie IV w. zamieszkiwali tereny obecnej południowej Polski i może dlatego, przez długi czas, uchodzili za bezpośrednich przodków nie tyle Słowian, ile Polaków. Konsekwencją tego był sarmatyzm, czyli polski prąd kulturalny na przełomie XVI i XVII w., który zakładał, że mieszkańcy Rzeczypospolitej, a ściślej szlachta, wywodzi się z antycznego ludu bitnych Sarmatów, mieszkających pierwotnie nad M. Czarnym, a następnie osiadłych nad Wisłą i Dnieprem.

Lędzianie

Liczne plemię słowiańskie, umieszczone w Geografie Bawarskim, spisanym na polecenie Karola Wielkiego. Według tego dokumentu zamieszkiwali na wschód od Łaby i w dorzeczu Dniepru, a w X w. nad górnym Sanem i Bugiem. Mogli się poszczycić posiadaniem stu grodów, co świadczyć może o ich znaczeniu. Niemniej siedziby Lędzian są przedmiotem sporu naukowców i np. wg. K. Tymienieckiego była to nazwa dawnych Polan, a wg. H. Łowmiańskiego – odrębne słowiańskie plemię osiadłe w Sandomierskiem. Od nazwy Lędzianie pochodzą zapewne nazwy określające Polaków: u Rusinów jesteśmy Lachami, u Litwinów – Lenkasami, a u Węgrów – Lengyelami.

Słowiańska ekspansja

Wczesne średniowiecze i poprzedzająca je wędrówka ludów, gdy to ludy Europy, naciskane przez przybyszów z Azji, walczyły o swe miejsce na ziemi, były okrutne i pełne okrutników. Hunowie, Awarowie oraz skandynawscy wikingowie, którzy w IX i X w. siali spustoszenie nie tylko na wybrzeżach morskich, ale też w głębi napadanych krajów, gdzie docierali korytami rzek, podbijali europejskie ludy z całą bezwzględnością. A za nimi podążali Słowianie w przysłowiowych łapciach, rozlewając się po Europie szeroką falą i docierając do dzisiejszej Syrii, na Peloponez, do Islandii, Konstantynopola, Salonik ,ba, nawet Afryki Północnej i arabskiej Sycylii. Zaludniali zdobywane tereny asymilując się z tubylcami. W wyniku przesunięć ludnościowych i slawizacji nowych terenów, zajęli wówczas około 20 procent obszaru europejskiego kontynentu.

Słowiańskie języki

Słowianie to grupa czy społeczność etniczna, określona przez wspólnotę językową. Wspólnota ta podzieliła się na języki zachodniosłowiańskie, czyli polski, połabski, pomorski, łużycki, czeski i słowacki, na wschodniosłowiańskie, czyli rosyjski, ukraiński i białoruski oraz na języki południowosłowiańskie, czyli słoweński, serbsko-chorwacki, macedoński i bułgarski. Dziś którymś z tych języków mówią ludzie od stepów Ukrainy i śniegów Kamczatki po góry Macedonii i lasy wschodnich Niemiec. Są Słowińcy, których język przetrwał do lat 20. XX w., Serbołużyczanie, których języki giną. Element słowiańskości występuje w nazwach państw i regionów: Słowacja, Słowenia czy Sławonia. Nic więc dziwnego w tym, że Białorusin i Czarnogórzec doskonale się rozumieją, wznosząc tak samo brzmiący toast.

Religia Słowian

Był to zbiór różnorodnych kultów rodowych i plemiennych, nie stanowiących jednolitego systemu. Wiadomo o powszechnej wierze Słowian w bóstwa opiekuńcze rodu i domostwa, a przede wszystkim o wyjątkowej czci dla sił przyrody, demonów wód, lasów i powietrza. Wśród kultów lokalnych powszechny był kult płodności. Miejscami kultu były święte gaje lub szczyty gór np. Ślęża lub Łysa Góra. Dąb, podobnie jak lipy, klony, wiązy i jesiony, otoczony był wyjątkową czcią, jako święte drzewo Peruna, czyli boga ognia i błyskawic. Uznawano go za odzwierciedlenie osi świata i dlatego składano pod nim ofiary. Skupiska świętych drzew ogradzano, tworząc gaje – przestrzeń sakralną. Nawet po przejściu na chrześcijaństwo najłatwiej przyjęły się te ze świąt kościelnych, które „nadbudowano” na pogańskich tradycjach: wiosennego i jesiennego przesilenia, radości z przebudzenia się Natury, kultu zmarłych czy najdłuższej zimowej nocy, w czasie której przemawiają zwierzęta. Natomiast stosowane przez kościół wycinanie świętych gajów było bardzo długo świętokractwem, gdyż rozumiane było jako zagłada plemienia pozbawionego duszy!

Słowiański Zjazd

Było to zgromadzenie przedstawicieli słowiańskich narodów monarchii habsburskiej oraz Polaków i Rosjan, którzy zebrali się w Pradze w 1848 r. Zjazd miał ustalić zasady polityczne dla wszystkich Słowian oraz podjąć uchwały zmierzające do przeciwstawienia się germanizacji i madziaryzacji. Zgromadzeni uchwalili Manifest do narodów Europy, w którym m.in. przyjęto zasadę równouprawnienia narodów w ramach Imperium Habsburgów oraz potępiono rozbiory Polski.

Kalendarium językowego i kulturowego formowania się Słowian

III tysiąclecie p.n.e. – na teren Europy przybywają ludy praindoeuropejskie
Początek II tysiąclecia p.n.e. – rozpad wspólnoty indoeuropejskiej na odrębne ludy, mówiące własnymi językami: Trakowie, Germanie, Grecy, Celtowie, Hetyci, Italikowie, Bałtosłowianie
Schyłek II tysiąclecia p.n.e. – rozpad językowej i kulturowej wspólnoty bałtosłowiańskiej; Słowianie usadowieni między środkowym Bugiem a górnym Dnieprem tworzą kulturę wysocką, a ci, zamieszkujący tereny lasostepu od dolnego Bohu po środkowy Dniepr – kulturę czarnoleską
II połowa I tysiąclecia p.n.e. i początek I tysiąclecia n.e. – pod naporem ludów germańskich od zachodu i Scytów od południa Słowianie opuszczają lasostepy ukraińskie i zasiedlają tereny leśne nad górnym Dnieprem, początek słowiańskiej kultury zarubinieckiej
IV – VI wiek n.e. – upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i najazdy wschodnich koczowników skłaniają Słowian do ekspansji na północ, wschód i na zachód. Jest to początek etnicznego i kulturowego zróżnicowania się Słowian. Powstają kultury: Korczag-Praga (od Prypeci po Karpaty), Kołczin (od Prypeci po górną Wołgę) i Pieńkowska ( lasostep po środkowa Wołgę)
VI – IX wiek n.e. – Słowianie zajmują ziemie po Łabę, Alpy, Peloponez, górne i środkowe dorzecze Wołgi, Morze Czarne. Następuje początek zróżnicowania językowego i powstają pierwsze słowiańskie państwa przy współpracy z Frankami, Bułgarami i Normanami
X i XI wiek n.e. – wyodrębniają się trzy słowiańskie rodziny językowe: wschodnia, zachodnia i południowa. Z wyjątkiem Słowian zaodrzańskich ludy słowiańskie przyjmują chrześcijaństwo i tworzą organizmy państwowe.

Tekst: Agnieszka Budo

Bibliografia:
Zuzanna Pol, Słowianie, National Geographic nr 10, 2009 r., str. 58-75
Zdzisław Skrok, Słowiańska moc czyli o niezwykłym wkroczeniu naszych przodków na europejską arenę, Warszawa 2006 r., Wydawnictwo ISKRY
Encyklopedia Powszechna PWN