Stefan Banach był samoukiem. Jednak jak nikt inny przyczynił się do rozwoju matematyki

W tym artykule:

1. Kim był Stefan Banach?
2. Życiorys Stefana Banacha
3. Kariera naukowa
4. Lata wojenne
5. Śmierć Stefana Banacha

Nauki ścisłe wiele zawdzięczają polskim uczonym. Karol Stanisław Olszewski, fizyk i chemik, wynalazł kaskadową metodę skraplania gazów. Chemik i metaloznawca Jan Czochralski odkrył metodę otrzymywania monokryształów krzemu, a biochemik Kazimierz Funk sprawił, że świat usłyszał o witaminach. Na liście wybitnych polskich naukowców powinno znaleźć się znacznie więcej nazwisk. Nie może na niej zabraknąć także Stefana Banacha, który swoją pracą wywarł fundamentalny wpływ na wiele dziedzin matematyki.

Kim był Stefan Banach?

Stefan Banach był jednym z najgenialniejszych polskich matematyków, przedstawicielem lwowskiej szkoły matematycznej, profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Lwowskim i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. Żeby lepiej zobrazować wagę jego osiągnięć, trzeba wspomnieć, że jako jeden z pionierów analizy funkcjonalnej sformułował twierdzenie o kontrakcji i opisał przestrzeń Banacha, a także pochylał się nad teorią mnogości, w której wraz z Alfredem Tarskim opisał paradoks rozkładu kuli. A i tak mówimy tu o zaledwie kilku jego dokonaniach.

Życiorys Stefana Banacha

Na temat wczesnych lat życia genialnego matematyka wiadomo niewiele, a informacje o jego rodzinie nie są pewne. Wiadomym jest, że miał trudne dzieciństwo. Ale to sprawia, że my, jako współcześni, z tym większym podziwem patrzymy na jego osiągnięcia.

W którym roku urodził się Stefan Banach?

Urodził się 30 marca 1892 roku, w Krakowie. Jego ojciec, Stefan Greczek, pochodził z Ostrowska na Podhalu, a matka, Katarzyna Banach, pochodziła z Borównej koło Lipnicy Murowanej. Tuż po narodzinach został oddany do rodziny zastępczej. Jego przybrana matka, Franciszka Płowa, prowadziła pralnię w Krakowie, a jej mąż Paweł był zarządcą hotelu. Małżeństwo to było bezdzietne, ale wychowywali już siostrzenicę Marię Puchalską.

Banach nigdy nie poznał swojej matki. Znał tylko ojca, z którym widywał się od czasu do czasu. Zgodnie z obietnicą daną matce chłopca, Greczek, który był zatrudniony jako urzędnik w krakowskim magistracie, uczestniczył w kosztach utrzymania swojego syna. Dzięki temu Stefan mógł uczęszczać do szkoły i rozwijać swój talent matematyczny.

Edukacja

W 1902 roku Banach rozpoczął naukę w IV C.K. Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza w Krakowie. Tam ujawnił się jego niebywały talent językowy (władał łaciną, greką i francuskim, poza tym uczył się hebrajskiego i sanskrytu) oraz matematyczny. Już wtedy interesował się skomplikowanymi funkcjami i teoriami. Przyjaźnił się z Witoldem Wilkoszem, który później został profesorem na UJ.

Studia

Po maturze w czerwcu 1910 roku zatrudnił się w krakowskiej księgarni i okazjonalnie uczęszczał na wykłady Stanisława Zaremby na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednak matematykę studiował przede wszystkim jako samouk. Jesienią 1910 roku podjął naukę na Politechnice Lwowskiej. Studiował na Wydziale Inżynierii Lądowej. Zdał egzamin częściowy (półdyplom), ale jego dalszą edukację przerwał wybuch I wojny światowej.

Banach został wówczas zatrudniony jako nadzorca robotników przy budowie i remontach dróg. Ze względu na wadę wzroku i leworęczność nie wcielono go do armii. Po powrocie do Krakowa zarabiał na życie, udzielając korepetycji. Nadal samodzielnie studiował matematykę. W tamtym czasie odbył wiele dyskusji z Witoldem Wilkoszem i Ottonem Nikodymem. To właśnie podczas jednej z takich rozmów rozpoczęła się wielka kariera naukowa Stefana Banacha.

Kariera naukowa

Genialny samouk wypłynął na szerokie wody dzięki Hugonowi Steinhausowi. Współtwórca lwowskiej szkoły matematycznej stwierdził po latach, że „odkrycie Banacha było jego największym osiągnięciem naukowym”.

Odkrycie Stefana Banacha

Trzech pasjonatów matematyki najczęściej spotykało się w mieszkaniu Wilkosza i na Plantach. Pewnego wieczora 1916 roku parkiem otaczającym Stare Miasto przechadzał się Hugo Steinhaus – doktor matermatyki. Na jednej z ławek siedzieli Stefan Banach i Otto Nikodym. Prowadzili ożywioną dyskusję matematyczną. Przechodzący obok Steinhaus usłyszał dwa słowa: „całka Lebesgue’a”. Zaintrygowany, zapoznał się z dyskutantami.

Stwierdzenie, że to przypadkowe spotkanie miało ogromne konsekwencje naukowe, w żadnym wypadku nie jest nadużyciem. Wiedza Banacha zrobiła na Steinhausie tak duże wrażenie, że ten postawił przed nim zagadnienie, nad którym pracował od dłuższego czasu. Chodziło o przeciętną zbieżność sum częściowych Fouriera. Dwa dni później Banach wrócił z gotowym rozwiązaniem. Niebawem w „Biuletynie Akademii Krakowskiej” ukazała się jego pierwsza praca naukowa,, której współautorem był Steinhaus. W 1918 roku Stefan Banach został członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Matematycznego w Krakowie.

Rozkwit kariery

Tym imponującym osiągnięciem zwrócił na siebie uwagę środowiska matematycznego. Dzięki wstawiennictwu Steinhausa, w 1920 roku profesor Antoni Łomnicki zaoferował mu stanowisko swojego asystenta na Politechnice Lwowskiej, mimo że Banach de facto nie ukończył studiów. Wtedy jego kariera naukowa nabrała prawdziwego rozpędu.

Jego znacząca publikacja, „Sur les operations dans les ensembles abstraits et leur application aux aquations integrales”, została ogłoszona w czasopiśmie „Fundamenta Mathematicae”. Tym samym zapisał się on w historii matematyki jako główny współautor analizy funkcjonalnej. Do powstania analizy funkcjonalnej przyczynili się także m.in. Vito Volterra, Jacques Hadamard, David Hilbert, Frigyes Riesz i Maurice Frechet. Jeszcze w tym samym roku (1920) publikacja ta została uznana za rozprawę doktorską Banacha i przedstawiona na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.

Lwowska szkoła matematyczna

30 czerwca 1922 roku Stefan Banach habilitował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza. W tym samym roku został profesorem tegoż uniwersytetu, a dwa lata później – członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności.

Dwaj wybitni matematycy skupili wokół siebie pokaźne środowisko naukowe. Niebawem mieli utworzyć najważniejszy na świecie ośrodek analizy funkcjonalnej. Mowa o lwowskiej szkole matematycznej, która w 1929 roku zaczęła wydawać własne czasopismo – „Studia Mathematica”.

Dowody uznania

W 1932 roku ukazała się drukiem jedna z najsłynniejszych prac Stefana Banacha – „Theorie des operations lineaires” – jako pierwszy tom wydawnictwa „Monografie Matematyczne”, którego był współzałożycielem. Tą publikacją spopularyzował swoje osiągnięcia i zainteresował analizą funkcjonalną matematyków z całego świata. Tym samym zdobył jeszcze większy rozgłos. W 1936 roku wygłosił wykład plenarny na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo. Trzy lata później został mianowany prezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego.

Lata wojenne

Gdy 22 września 1939 roku wojska sowieckie zajęły Lwów, nadal pełnił funkcję profesora i dziekana Wydziału Matematyczno-Fizycznego na tamtejszym uniwersytecie. Gdy miasto dostało się pod okupację niemiecką, uczelnia została zamknięta. Banach musiał chronić się przed represjami okupantów. Został karmicielem wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami profesora Rudolfa Weigla. W latach 1942–1944 wykładał matematykę na Państwowych Technicznych Kursach Zawodowych.

Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną wrócił do pracy dydaktyczno-naukowej, jako kierownik Katedry Matematyki na Uniwersytecie Lwowskim. Prowadził też wykłady we Lwowskim Instytucie Politechnicznym. Zamieszkał wówczas w kamienicy na ul. Dwernickiego 12, należącej do zaprzyjaźnionej rodziny Riedlów.

Śmierć Stefana Banacha

W styczniu 1945 roku lekarze zdiagnozowali u Stefana Banacha nowotwór płuc. Śmiertelna choroba była pokłosiem osłabienia wynikającego z karmienia wszy i nałogu nikotynowego. Podobno Banach każdego dnia wypalał nawet pięć paczek papierosów. Zmarł 31 sierpnia, w mieszkaniu Riedlów. Spoczął na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie w grobowcu rodzinnym Riedlów, obok grobu Marii Konopnickiej. W ceremonii pochówku genialnego matematyka uczestniczyły tłumy mieszkańców Lwowa, głównie przedstawiciele tamtejszego środowiska naukowego. Pożegnało go aż szesnastu mówców.

W 2023 r w Ostrowsku na Podhalu, w rodzinnej wsi ojca Stefana Banacha – Stefana Greczka, powstało Stowarzyszenie „Ostrowsko – Dziedzictwo i Przyszłość”. Jednym z celów stowarzyszenia jest upamiętnienie związku tej miejscowości z osobą tego genialnego polskiego matematyka. Planowane jest nazwanie jednej z ulic imieniem Banacha, postawienie jego pomnika w centrum wsi, utworzenie izby pamięci z projekcjami multimedialnymi dotyczącymi życia i osiągnięć tego wielkiego matematyka.

Konsultacja merytoryczna artykułu:

• Stowarzyszenie "Ostrowsko - Dziedzictwo I Przyszłość", Ostrowsko ul.Plac Św. Floriana 2, 34-431 Waksmund,
• Jacek Baca, prezes Stowarzyszenia,
• prof. Monika Waksmundzka-Hajnos
• Henryk Kozieł, sekretarz

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.