Te małpy szokują swoimi zachowaniami. Inne są nad wyraz ludzkie

W tym artykule:

1. Gatunki małp azjatyckich
2. Gdzie żyje nosacz sundajski?
3. Gatunki małp afrykańskich
4. Najciekawsze gatunki małp

Małpy to potoczna nazwa całego rzędu ssaków łożyskowych – naczelnych. Zalicza się do nich małpy właściwe liczące 175 gatunków oraz małpiatki (60 gatunków). Te pierwsze wywodzą się z Afryki, ale na skutek wędrówki kontynentów trafiły do Ameryki Południowej i Środkowej, gdzie ewoluowały niezależnie od gatunków rodzimych.

Są to małpy szerokonose (zwane też małpami Nowego Świata), należą do nich m.in. uakari szkarłatny i saimiri wiewiórcza. Małpy wąskonose, żyjące w Afryce i Azji, dzielą się na zwierzokształtne – jak np. dżelady, duki, makaki, mandryle – oraz człekokształtne. Do tych ostatnich zalicza się: gibony, orangutany, goryle oraz szympansy. Małpy nie występują na północnych kontynentach i w Australii.

Gatunki małp azjatyckich

W Azji żyje wiele różnorodnych gatunków małp. Kontynent jest domem dla naczelnych, które można podzielić na dwie główne grupy: koczkodanowate oraz małpy człekokształtne. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych grup małp w Azji są makaki.

Duk wspaniały

To smukła, nieduża (8 kg) małpa z rodziny makakowatych. Występuje w Wietnamie, Laosie i Kambodży. Żywi się głównie liśćmi. Choć drugi człon nazwy odnosi się raczej do „eleganckiego” wyglądu, niecodzienną cechą duka jest dzielenie się z innymi osobnikami pożywieniem, mimo iż członkowie grupy nie są ze sobą spokrewnieni. Każda z płci ma w ramach grupy osobną hierarchię, ale samce dominują nad samicami. Zwyczaje rozrodcze dziko żyjących duków są słabo poznane. Większość obserwacji pochodzi z zoo. Samica rodzi jedno młode (co ciekawe, poród odbywa się na drzewie). Opiekuje się nim matka i inne samice z grupy.

Makak japoński

Żyje na wyspach Japonii (to najbardziej na północ wysunięte tereny zamieszkane przez małpy). Szybko uczy się nowych zachowań i przekazuje je z pokolenia na pokolenie. Najbardziej znanym przykładem są zimowe kąpiele w gorących wulkanicznych źródłach. W grupie dominują spokrewnione samice. Dość niezwykłe jest także to, że młodsza siostra ma wyższą rangę od starszej. Być może dlatego, że ma przed sobą dłuższe życie i urodzi więcej dzieci. Samce przejmują opiekę nad młodymi, gdy ich matki są zajęte wydawaniem na świat kolejnego potomka.

Orangutan

Jedyny samotnik wśród małp człekokształtnych niemal całe życie spędza na drzewach. Dni upływają mu na szukaniu pożywienia wśród gałęzi. Składają się na nie owoce (zwłaszcza figi), liście, nasiona, ptasie jaja i bezkręgowce. Samce i samice orangutanów unikają spotkań, wyjątkiem jest tylko okres rozrodu. Dojrzały płciowo samiec, ważący do 120 kg i obdarzony wielkimi fałdami na policzkach, jest właścicielem terytorium i cieszy się powodzeniem u samic. Jego sposób na uwodzenie partnerki ogranicza się więc do cierpliwego nawoływania, na które samice reagują i przybywają z różnych stron.

Samica zachodzi w ciążę raz na kilka lat i rodzi tylko jedno młode, z którym spędza około sześciu lat (przez pierwsze trzy karmi piersią). To bardzo ważny okres, w czasie którego mały orangutan zdobywa wiedzę potrzebną do samodzielnego życia w lesie. Zagrażają mu drapieżniki, głównie węże, oraz kłusownicy. Przez tych ostatnich często jest chwytany na sprzedaż, co zwykle wiąże się z zabiciem matki. Młode odebrane kłusownikom trafiają do sierocińców, gdzie człowiek próbuje uczyć je życia na wolności.

Gdzie żyje nosacz sundajski?

Długi, wiszący nos zdobi wyłącznie samce (płeć piękna ma nos krótki i zadarty). Służy prawdopodobnie do wzmocnienia wydawanych przez nie dźwięków. W ten sposób ostrzegają rywali o swojej obecności lub odpowiadają na zaloty samicy. Nosacze sundajskie nie są zwierzętami terytorialnymi. O zmierzchu wiele grup schodzi się w jedno miejsce, by wspólnie przenocować.

Samiec jest prawie o połowę większy od samicy i waży do 24 kg. Rodzina nosacza składa się z samca oraz jego samic i ich dzieci. Taka grupa może liczyć nawet trzydzieści osobników. Kieruje nią zawsze dominujący samiec. To on też strzeże bezpieczeństwa innych. Nie jest jednak bezwzględnym władcą swojego haremu.

Samice rywalizując o jego względy, często same inicjują zbliżenia, a każda może opuścić grupę i dołączyć do innej. Zdarzają się jednak sytuacje, w których nosacz sundajski egzekwuje swoją wolę.

Nosacz sundajski to gatunek endemiczny. Oznacza to, że dzikie populacje można spotkać na jednej tylko wyspie na świecie – Borneo. Żyją zawsze w pobliżu wody: w lasach mangrowych na wybrzeżu albo nad rzeką, w lasach deszczowych w głębi wyspy. Małpy te są świetnymi pływakami. Przeprawa przez rzekę stanowi ich formę ucieczki przed drapieżnikami. W 2000 r. nosacze zostały umieszczone na liście IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów) jako gatunek zagrożony wyginięciem. Główną przyczyną spadku liczebności tych małp jest karczowanie lasów na Borneo.

Gatunki małp afrykańskich

Afryka jest kontynentem o niezwykle bogatej faunie. Tworzy ją też szeroka gama gatunków naczelnych. Można je tam spotkać w różnorodnych ekosystemach: od gęstych lasów tropikalnych po sawanny i góry. W Afryce żyją zarówno małpy człekokształtne, jak i małpy koczkodanowate. Ich zróżnicowanie biologiczne, zachowania społeczne i adaptacje środowiskowe stanowią przedmiot zainteresowania nie tylko biologów i ekologów, ale również antropologów i konserwatorów przyrody.

Goryl

Goryle żyją w lasach subtropikalnych Afryki. Wyróżnia się dwa gatunki – goryl wschodni, potocznie zwany górskim, i goryl zachodni, określany też jako nizinny. IUCN uznała je za zagrożone wyginięciem. Przyczyną jest wycinanie lasów, wojny domowe i kłusownictwo.

Groźna mina samca nie jest wcale pozą. Do obowiązków dominującego osobnika należy nie tylko obrona rodziny, składającej się z samic i ich dzieci, ale też podejmowanie wszystkich decyzji dotyczących życia grupy. To samiec ustala, gdzie będą żerować, ile czasu tam spędzą i kiedy ruszą dalej.

Goryle są największymi małpami na świecie. Dorosły samiec waży od 140 do 200 kg, samice osiągają ok. 100 kg. Aby utrzymać taką masę, muszą większość dnia poświęcić na jedzenie. Są wszystkożerne, ale główna część ich diety składa się z liści, pędów i owoców. Na noc każdy osobnik kleci sobie gniazdo na drzewie, młode śpią z matkami. Samce rzadko kiedy obejmują przywództwo przed 15. rokiem życia. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej zazwyczaj porzucają bliskich i dołączają do grupy kawalerów, a następnie starają się o własną rodzinę.

Szympans

To najbliższy krewny człowieka. Dzieli nas tylko 2,7 proc. różnic w genomie. Dużo to czy mało? Tak naprawdę to ok. 6 mln lat osobnej ewolucji. Obecnie żyją dwa gatunki tych małp – szympans i bonobo. Szympans żyje w zachodniej i środkowej Afryce, zaś występowanie bonobo ogranicza się do lasów Demokratycznej Republiki Konga. Oba gatunki są zagrożone.

To bardzo społeczne zwierzęta. Grupy mogą liczyć kilkadziesiąt osobników, ale najczęściej dzielą się na podgrupy i w nich małpy spędzają większość czasu. Rządzi tam samiec alfa i kilka samców beta. Samice, które gromadzą się wokół osobników płci męskiej, korzystają z ich protekcji, ponieważ często są napastowane przez młodsze samce. W grupie szympansów przemoc jest zresztą na porządku dziennym. Samce dokuczają samicom podgryzaniem, poszturchiwaniami, kopaniem, a celem takiego zachowania jest prawdopodobnie wymuszenie posłuchu.

Szympansy spędzają czas zarówno na drzewach, jak i na ziemi. Jedzą owoce i liście, ale w skład ich diety wchodzi także mięso. Polują głównie samce, grupowo, stosując zasadzki i obławy. Przedmiotem sporu pozostaje to, w jaki sposób ustalają taktykę podczas łowów. Według jednych rola odgrywana w czasie polowania zależy od miejsca w hierarchii. Inni uważają, że małpy te mają wyższą zdolność rozumowania i empatii, dotąd zarezerwowanej dla Homo sapiens. Szympansy były pierwszym gatunkiem, u którego zaobserwowano umiejętność posługiwania się narzędziami.

Dżelady

Te nieduże małpy (ważą ok. 15–20 kg) żyją w bardzo trudnych warunkach na Wyżynie Abisyńskiej. Na wysokości od 1 400 do 4 500 m n.p.m. skały są porośnięte tylko szarą trawą i kolczastymi krzewami. Jedynym dostępnym pożywieniem są tam korzonki, nasiona, kwiaty, czasami owoce. Samice dżelad zlewają się z otoczeniem, zaś u samców przebłyskuje na piersiach naga, czerwona skóra. Od niej pochodzi angielska nazwa gatunku – „pawiany o krwawiącym sercu”.

Noce małpy spędzają na trudno dostępnych skalnych urwiskach, chroniąc się w ten sposób przed drapieżnikami. W jednym miejscu noclegowym gromadzi się po kilkaset osobników. W dzień zbierają się w mniejszych grupach. Każda składa się ze spokrewnionych samic, ich potomstwa i męskiego przywódcy.

Trudne warunki życia wymuszają ścisłą hierarchię w grupie. Gdy pożywienia jest mało, nie można dzielić go równo między wszystkich chętnych. Jedni muszą dostawać więcej, by wydać na świat potomstwo, inni głodują. Dominujące samice zazdrośnie strzegą dostępu do przywódcy haremu, starając się nie dopuścić do niego innych samic w rui.

Władza nad haremem jest stale zagrożona, bo wokół krążą bandy kawalerów czekających na swoje pięć minut. Samce walczą często do śmierci jednego z rywali. W grupie kawalerów też panuje hierarchia. Samca alfa wspierają inni członkowie jego bandy, a gdy sam zostaje władcą, dawni kompani stają się jego wrogami. Nowy władca zmaga się więc z innym przywódcą kawalerów, którym sam niedawno był.

Mandryl

Dojrzałego płciowo samca wyróżnia kolor pyska i waga blisko 30 kg. Małpy te są blisko spokrewnione z pawianami. Żyją w grupach liczących nawet kilkaset osobników, w lasach deszczowych Kamerunu, Gabonu, Gwinei Równikowej i Konga. Ten wszystkożerny gatunek jest uważany przez rolników za szkodnika, bo stado tych zwierząt w krótkim czasie potrafi zniszczyć całą plantację. Na mandryle poluje się głównie dla ich mięsa.

Najciekawsze gatunki małp

Małpy żyjące na pozostałych kontynentach, reprezentują interesujący kontrast pod względem różnorodności i adaptacji do środowiska. Ameryka Południowa, z jej bujnymi lasami deszczowymi i zróżnicowanymi ekosystemami, jest domem dla wielu gatunków małp, które charakteryzują się wyjątkowymi cechami, takimi jak chwytny ogon. Wśród najbardziej znanych przedstawicieli znajdują się kapucynki, tamaryny i wyjce.

Europa, z kolei, posiada znacznie skromniejszą faunę naczelnych, z jedynym naturalnie występującym gatunkiem żyjącym na wolności jedynie w górach Atlasu w Afryce Północnej i na Gibraltarze. Pomimo tego ograniczenia, Europa odegrała kluczową rolę w badaniach i ochronie małp, zarówno poprzez parki narodowe, jak i liczne instytucje badawcze i ogrody zoologiczne.

Szympansy mogą mówić? Dowodzą tego stare nagrania znalezione w sieci

Czy szympansy można nauczyć słów z ludzkiego języka? Naukowcy znaleźli publicznie dostępne nagrania, które potwierdzają tę tezę. Występujące na nich zwierzęta wypowiadają proste sło...

Uakari szkarłatny

Ta mała małpka (samce ważą do 3,5 kg) żyje w grupach liczących do 30 osobników w koronach drzew lasu deszczowego na nizinie Amazonki i przedgórzu Andów. Żywi się roślinami i owadami. Samce wyróżnia kolor twarzy, będący prawdopodobnie efektem doboru płciowego. Samicom podobają się rumiani kawalerzy – czerwona twarz oznaczająca zdrowie i dobrą kondycję jest postrzegana jako bardzo atrakcyjna.

Saimiri wiewiórcza

Półkilowe małpki żyjące w gęstych lasach deszczowych charakteryzuje bardzo złożona struktura społeczna. Każda grupa skupia około 20–30 osobników i ma swoją własną hierarchię. Poza sezonem godowym bezdzietna samica często nawiązuje bliższe relacje z inną, mającą dzieci, służąc pomocą jako „ciocia”.

Gdy zbliżają się gody, grupy łączą się, tworząc zgromadzenia liczące nawet 300 osobników. Samce przybierają wtedy znacznie na wadze, aktywują się, hierarchia w grupie odradza się i na czas rozrodu dominują one nad samicami. Co ciekawe, samiec najwyższy rangą na ogół nie odnosi większego sukcesu reprodukcyjnego. Saimiri żywią się liśćmi, owocami, kwiatami i owadami. Z racji swojej niedużej masy mają w lesie mnóstwo wrogów.

Makak berberyjski

To jedyna małpa na kontynencie europejskim – niewielka populacja zamieszkuje Gibraltar. Występuje też w cedrowych i dębowych lasach Atlasu, na terenie Maroka oraz Algierii. Ich cecha szczególna to brak ogona, przez co czasami są mylnie przypisywane do małp wyższych, czyli gibonów, szympansów, goryli i orangutanów.

Magoty osiągają wagę do 15 kg. Żyją w mieszanych płciowo grupach, o ścisłej hierarchii dziedziczonej po matce. Samiec, wyjątkowo jak na makaki, zajmuje się potomkiem. Trudne warunki życia sprawiają, że opieka osobników płci męskiej ma kluczowe znaczenie dla przeżycia młodych.

Przyszłość naczelnych na całym świecie nie wygląda kolorowo. Na liście IUCN widnieje 25 gatunków uznanych za zagrożone krytycznie, co właściwie oznacza, że nie da się ich już uratować. Status zagrożonych mają także człekokształtne, z którymi jesteśmy przecież najbliżej spokrewnieni.