Mityczne zwierzęta. Tajemnicze istoty z legend, baśni i podań, które do dziś fascynują

W tym artykule:

1. Jakie są mityczne zwierzęta?
2. Mityczne zwierzęta: smoki
3. Mityczne zwierzęta: jednorożce
4. Mityczne zwierzęta: bazyliszek
5. Mityczne zwierzęta: pegaz
6. Mityczne stworzenia: wilkołak
7. Inne mityczne stworzenia

Mityczne zwierzęta kojarzą się nam z dawnymi bestiariuszami, mitami i podaniami. Jednak zadomowiły się również w popkulturze i zaskakująco często są wykorzystywane we współczesnych filmach, książkach czy grach. Z przyjemnością oglądamy walki ze smokami na dużym ekranie. Albo każemy naszym postaciom z gry wyciągać miecze, by pokonać wielogłową hydrę, wilkołaka czy krakena.

Jakie są mityczne zwierzęta?

Opis walki Geralta z Rivii z mitycznym potworem słowiańskim – strzygą – stał się tematem opowiadania „Wiedźmin”. Po nim pojawiły się następne opowiadania i powieści, a w końcu seria gier i kilka seriali osadzonych w świecie, gdzie oprócz ludzi żyją również elfy czy krasnoludy. A to tylko jeden ze światów zamieszkałych przez mityczne stworzenia. Od czasu pojawienia się ikonicznego „Władcy Pierścieni” J.R.R Tolkiena wymyślono ich bardzo wiele.

Co jest takiego w legendarnych zwierzętach, że tak nas pociągają? Dlaczego ekscytują nas jednorożce, chcielibyśmy spotkać leprekauna, ze strachem wyobrażamy sobie trolle i bazyliszki?

– Mityczne stworzenia z folkloru spełniają wiele różnych funkcji – mówi na łamach „Guardiana” Simon Young, brytyjski badacz folkloru i współautor książki „Magical Folk: British and Irish Fairies, 500 AD to the Present”. – Przypominają o zasadach moralnych. Ustanawiają tabu. Łączą z bóstwami. Ostrzegają przed niebezpieczeństwami. A także, co najważniejsze, bawią.

Mityczne zwierzęta: smoki

„Hic sunt dracones” – „tu są smoki”. Tak po łacinie opisywano miejsca znajdujące się na obrzeżach średniowiecznych map. Smoki symbolizowały nieznane, niewidziane nikogo terytoria, po których nie było wiadomo, czego się spodziewać.

Jednak tak było tylko w kulturze europejskiego średniowiecza. Tymczasem smoki to mityczne zwierzęta, które znano na całym świecie. Były potężnymi gadami, najczęściej wężami, mającymi magiczne moce. Nie wszędzie uznawano je za złe i groźne. W kulturze chińskiej – i bardziej ogólnie, na Wschodzie – uważane są za istoty silne i mądre, symbolizujące szczęście. Smok był symbolem chińskiego cesarza i nadal stanowi jeden z najważniejszych symboli w kulturze Chin.

Z kolei smoki w kulturze zachodniej bywają złośliwe i nieprzyjazne ludziom. Kojarzy się je z magią i mocami, które nie są dostępne zwykłym śmiertelnikom. Najbardziej znana nadnaturalna zdolność smoków to umiejętność ziania ogniem. W chrześcijaństwie smok to bliski krewny węża, który skusił w Raju Adama i Ewę. Przedstawiany jest więc zawsze jako wróg ludzkości - to właśnie smoka pokonuje na wielu dawnych obrazach św. Jerzy.

Stworzenia te zasiedlają wiele legendarnych jaskiń, takich jak Smocza Jama pod Wawelem. Z dawnych legend przeszły płynnie do współczesnej popkultury. Najczęściej pełnią w niej role bestii, które należy pokonać (jak w licznych grach, np. w „Skyrimie” lub kultowym „Gothicu”). Niekiedy jednak mają bardziej złożoną osobowość. Bywają złośliwe i skąpe, ale również znacznie mądrzejsze od ludzi (jak w „Ziemiomorzu” Ursuli Le Guin).

Mityczne zwierzęta: jednorożce

To jedno z najbardziej znanych mitycznych stworzeń. Jednorożec ma ciało konia, a na jego czole znajduje się pojedynczy róg, często spiralnie zakręcony. Taka istota pojawia się w wielu kulturach. W zależności od tego, z której pochodzi, może nieco różnić się wyglądem.

Na Zachodzie jednorożce przedstawiano niekiedy z brodą i długim ogonem. Z kolei qilin, zwany „chińskim jednorożcem”, ma ciało konia z głową lwa, a jego ciało pokrywają łuski. Róg qilina może być długi i zakrzywiony do przodu.

Niezależnie od kultury, w której się pojawia, jednorożec symbolizuje to samo: czystość i piękno. To jedno z nielicznych legendarnych stworzeń, które nie mają negatywnych konotacji i nie są związane z przemocą, potęgą czy władzą. Może również oznaczać dziewictwo, szlachetność, coś wyjątkowego lub rzadkiego. W chrześcijaństwie zaś jednorożec stanowi symbol Maryi Dziewicy.

Skąd jednorożce wzięły się w dawnych tekstach i na obrazach? Średniowieczni twórcy inspirowali się tekstami starożytnymi. „Postać jednorożca mogła się wziąć np. z obserwacji greckiego podróżnika, który oglądał wyobrażenia byków i innych rogatych zwierząt w Persji, gdzie były one pokazywane na reliefach tylko z profilu, bez perspektywy – tak, że widoczny był tylko jeden róg” – pisze Maja Iwaszkiewicz w książce „Świnia na sądzie ostatecznym. Jak postrzegano zwierzęta w średniowieczu”.

Wyobrażenia o jednorożcach wzmacniało również istnienie rzeczywistych, podobnych do nich zwierząt – jak jelenie, oryksy czy elandy oraz posiadające rogi narwale.

Mityczne zwierzęta: bazyliszek

To stworzenie również uważano za rodzaj węża. W średniowieczu przedstawiano go z kogucim grzebieniem na głowie. Za jego najważniejszą moc uważano zabójczy wzrok: bazyliszek miał zabić każdego, na kogo spojrzał. Możliwe, że ta magiczna umiejętność została wymyślona ze strachu przed wężami, którym przypisywano zdolność hipnotyzowania swoich ofiar spojrzeniem. W baśniach i legendach sposobem na bazyliszka było podstawienie mu lustra: gdy stwór widział w nim swoje odbicie, padał trupem.

Bazyliszek w średniowieczu symbolizował zło i grzech. Bywał łączony z kogutem, z kolei uważano go za wroga łasicy. Współcześnie, jeśli pojawia się w popkulturze, nadal jest istotą wrogą ludziom – w Hogwarcie atakował uczniów przemieszczając się rurami kanalizacyjnymi. W przeciwieństwie do Smoka Wawelskiego, Bazyliszek związany jest z Warszawą. Miał zamieszkiwać jedną z kamienic przy Krzywym Kole.

Mityczne zwierzęta: pegaz

Podobny do jednorożca, z jedną istotną różnicą. Pegaz miał ciało konia wyposażonego w skrzydła. Pochodzi z mitologii greckiej. Według najpopularniejszej wersji narodził się z krwi Meduzy, której Perseusz odciął głowę. Później służył Bellerofontowi w walce przeciwko Amazonkom i Chimerom.

Z czasem słowo „pegaz” zaczęło odnosić się nie tylko do konkretnego stworzenia z mitologii, ale do wszystkie skrzydlatych koni. Symbolizuje zdolność wyrwania się poza fizyczne ograniczenia, dotarcia dalej niż można wymarzyć – i jako taki wykorzystywany jest komercyjnie. Pegaz bywał symbolem firm – Asus to skrócone „pegasus”, ale i nazwą wykorzystywaną w kulturze. Taki tytuł nadano słynnemu polskiemu programowi telewizyjnemu o kulturze emitowanemu od 1952 do 2009 r.

Mityczne stworzenia: wilkołak

Tak mówiono o człowieku, który mógł zamieniać się w wilka. Najczęściej działo się to na skutek klątwy, a do niechcianej przemiany dochodziło w nocy. Wilkołaki kojarzą nam się z kulturą słowiańską i germańską, jednak stworzenie to opisywano już w starożytności. Umiejętność przemiany w wilka zwana jest likantropią.

Słowo to pochodzi od imienia króla Likaona, który według starożytnych Greków miał zostać zamieniony w zwierzę za karę przez Zeusa. Według jednej z wersji mitu stało się tak ponieważ Likaon pił ludzką krew. Według innej – ponieważ złożył bogu w ofierze ludzkie mięso.

Wilkołaki w kulturze. Dlaczego ludzie wierzyli, że człowiek może zamienić się w krwiożerczą bestię?

Zanim jeszcze wilkołaki zostały odkryte przez Hollywood, legendy o ludziach, którzy podczas pełni księżyca zamieniają się w krwiożercze drapieżniki, opowiadano jak świat długi i szeroki...

Uważano, że przemiana w wilkołaka dawała człowiekowi na pewien czas nadludzką siłę. W chrześcijaństwie mógł to być skutek zawarcia paktu z diabłem. Częściej jednak w wierzeniach ludowych wilkołactwo było efektem klątwy, rzucenia uroku albo ugryzienia przez innego wilkołaka. Wilkołaki ciągle budzą fascynację i przerażenie – są obecne we współczesnych horrorach, powieściach fantasy czy filmach – np. w horrorze „Wilk” z Jackiem Nicholsonem w roli głównej.

Inne mityczne stworzenia

Oczywiście powyższa lista mitycznych stworzeń nie jest kompletna. Znamy wiele innych tajemniczych istot z legend i baśni. Bardzo wiele z nich wywodzi się z mitologii greckiej. To:

• syreny,
• centaury,
• minotaury,
• chimery.

Inne – jak kraken, elfy czy krasnoludy – pochodzą z folkloru nordyckiego i germańskiego. Do słowiańskich mitycznych istot zalicza się natomiast np. licha, wodniki czy południce.

Po co były ludziom one wszystkie? Jakie role spełniały i nadal spełniają? – Gdybym miał to podsumować, powiedziałbym, że mityczne stworzenia uczą nas skromności – mówi Simon Young. – Przypominają, że są rzeczy większe od nas, które dostrzegamy, i takie, których nawet nie możemy sobie wyobrazić: rzeczy, które pozostają poza naszą kontrolą. Jak ciemność pod schodami lub na ścieżce w lesie lub w sercu bliźniego – wyjaśnia badacz.

Źródło: The Guardian, New World Encyclopedia, Popular Mechanics, „Świnia na sądzie ostatecznym. Jak postrzegano zwierzęta w średniowieczu”, Maja Iwaszkiewicz, Wyd. Poznańskie 2021

Nasz ekspert

Magdalena Salik

Dziennikarka naukowa i pisarka, przez wiele lat sekretarz redakcji i zastępczyni redaktora naczelnego magazynu „Focus". Wcześniej redaktorka działu naukowego „Dziennika. Polska, Europa, Świat”. Pasjami czyta i pisze, miłośniczka literatury popularnonaukowej i komputerowych gier RPG. Więcej: magdalenasalik.wordpress.com