Piżmowiec syberyjski: jak wylesienie i przemysł perfumeryjny niszczą ten gatunek
O perfumach z piżma czy o samych piżmowcach na pewno słyszało wielu, ale ilu z was wie czym jest to zwierzę? Mały, parzystokopytny ssak wygląda jednocześnie uroczo i przerażająco za sprawą długich i ostro zakończonych kłów. W Europie jest niespotykany poza ogrodami zoologicznymi, ale i w jego naturalnym środowisku – na tajdze północno-wschodniej Azji - tendencja jest spadkowa. Czy piżmowiec zniknie i co zastąpi go w branży perfumeryjnej?
- Krystian Machnik
Piżmowiec syberyjski: charakterystyka
Piżmowiec syberyjski (łac. Moschus moschiferus) to bezrogi ssak parzystokopytny, którego cechą charakterystyczną są cienkie i długie nawet na 10 centymetrów wystające kły, które u samców rosną całe życie. Inaczej mówiąc, wygląda trochę jak sarna z doklejonymi wampirzymi kłami.
Mogą wyglądać groźnie, jednak pełnią rolę dekoracyjną, zaś samce wykorzystują je w konkurencji godowej. Dłuższe i mocniejsze kły są atrakcyjniejsze dla samic, gdyż prawdopodobnie potomstwo takich samców będzie zdrowsze i silniejsze. Tylne nogi są dobrze umięśnione, natomiast przednie krótkie i cienkie.
Piżmowce wyróżniają się również bardzo krótkim ogonem osiągającym 4-6 centymetrów, zaokrąglonymi uszami i dużymi oczami. Zwierzęta te nie są zbyt duże, bo osiągają co najwyżej 80 centymetrów wysokości (w kłębie) i metr długości. Dzięki niedużym rozmiarom są w stanie szybko uciekać swoim naturalnym przeciwnikom i chować się niewielkich otworach wśród skał.
Gdzie żyje i czym się żywi piżmowiec syberyjski?
Zasięg występowania piżmowca syberyjskiego jest ogromny i, jak łatwo wywnioskować z jego nazwy, w głównej mierze jest to Syberia. Można go spotkać nie tylko w Rosji, ale też w Chinach, Mongolii oraz Korei Północnej i Południowej. Piżmowiec lubi lasy iglaste ze znacznymi nachyleniami gruntu i obszarami skalistymi, a latem spotykany jest w dolinach rzek porośniętych lasami mieszanymi. Spotyka się go w górach do wysokości 1600 m n.p.m. Jest płochliwy i żyje samotnie, rzadziej w niewielkich stadkach składających się głównie z matki i młodych. Człowiekowi trudno go spotkać, ponieważ aktywny jest od zmierzchu do świtu i nie pokonuje zbyt dużych odległości.
Piżmowiec jest zwierzęciem roślinożernym preferującym łatwo przyswajalne i pożywne pokarmy bogate w białko. Zjada ponad 130 gatunków roślin. W okresie zimowym jest jednak zdolny przetrwać na żywności słabej jakości, ale o wysokiej wartości energetycznej. Tym sposobem w trakcie zimy głównym źródłem pożywienia, stanowiącym nawet 70%, są porosty rosnące na pniach drzew, ziemi, a nawet na skałach. W okresie letnim trawy, liście, pąki, pędy, a nawet kora.
Ile żyją piżmowce syberyjskie?
W naturalnym środowisku piżmowiec żyje od 10 do 14 lat, a w niewoli nawet do 20. Ciąża u piżmowców trwa aż 6 miesięcy. Po urodzeniu samica opiekuje się młodymi jeszcze przez 2 lata, zanim osiągną pełną samodzielność. Odstawiane są od mleka matki po 3-4 miesiącach, a dojrzałość płciową osiągają między 15 a 17 miesiącem życia.
Oczywiście, w warunkach naturalnych niewiele osobników dożywa maksymalnego wieku, gdyż padają ofiarą swoich naturalnych wrogów: niedźwiedzi, rosomaków, rysi czy w końcu ludzi - zabijane są głównie samce w celu pozyskania gruczołu, które wykorzystuje się do produkcji piżma. Nie bez znaczenia jest również wylesianie, które na Syberii odbywa się na wielką skalę.
Perfumy z piżmem
Piżmo to nic innego, jak wydzielina z gruczołów doodbytniczych pozyskiwana głównie od dorosłego samca piżmowca syberyjskiego, ale też od skunksa, piżmaka, kaczki piżmowej, szczura piżmowego czy piżmowoła arktycznego. Piżmem samiec oznacza teren i przyciąga potencjalne partnerki, więc zapach nie należy do najprzyjemniejszych (ze względu na zawarty w nim amoniak jest zbliżony do moczu). Dlatego piżmo rozpuszcza się w alkoholu i poddaje odpowiedniej obróbce, która sprawia, że zaczyna pachnieć w pożądany sposób, utrwalając ogólny zapach i nadając charakteru perfumom.
Perfumy z naturalnym piżmem nie należą do najtańszych ze względu na ograniczenia i trudności w jego pozyskiwaniu oraz protesty ekologów (w niektórych krajach nawet zakazano zdobywania piżma o naturalnym pochodzeniu). Dlatego większość perfum zawiera piżmo syntetyczne. Jak łatwo się domyślić, produkt sztuczny jest gorszy jakościowo, jednak ten sposób chroni zwierzęta.
Produkt sztuczny tworzy się poprzez łączenie aromatów roślin z odpowiednimi związkami chemicznymi. Często stosowanymi do tego celu są korzenie arcydzięgla czy piżmian właściwy, z których uzyskuje się piżmo metodami syntezy organicznej. Istnieją również inne zamienniki, tak zwane piżma nitrowe, których budowa znacznie różni się od budowy głównych składników piżma naturalnego.
Piżmowiec syberyjski: zagrożony gatunek?
Szacuje się, że na wolności na całym świecie jest tylko 230 tysięcy osobników piżmowca syberyjskiego. Najwięcej z nich żyje we wschodniej Rosji, a najmniej w Korei Południowej, gdzie zanotowano zaledwie kilkadziesiąt osobników. Wszędzie tendencja jest spadkowa, a w Chinach gatunek ten został praktycznie wytrzebiony. Wynika to z faktu, że samce piżmowca często padają ofiarą kłusowników. Na czarnym rynku mają sporą wartość ze względu na produkcję piżma używanego w branży perfumeryjnej i stanowiącym składnik najdroższych perfum. Kłusownicy często jednak mylą samce z samicami, które mają niewielką wartość i są porzucane na miejscu.
Równie dużym zagrożeniem jest utrata naturalnych siedlisk wynikająca z wylesiania. W ciągu ostatnich 25 lat w Chinach wycięto więcej drzew niż można posadzić. Jest to ogromne zagrożenie dla piżmowca, gdyż jest on w stanie przetrwać tylko w określonych warunkach. Z tego powodu gatunek jest zagrożony wymarciem – ma status VU w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych. Niełatwe jest też rozmnażanie piżmowców, także w niewoli, ponieważ każdego roku tylko 60-70% samic ma młode. Te, które zachodzą w ciążę rodzą jedno młode, rzadziej dwa.
Ciekawostki o piżmowcu syberyjskim
Piżmowiec Syberyjski jest na pierwszy rzut oka nie do odróżnienia od jelonkowca błotnego. Oba gatunki mają podobną budowę ciała, wymiary i cechy charakterystyczne, włącznie z długimi kłami u samców. Odróżnia je głównie nieco inna barwa oraz występowanie: jelonkowce od skał wolą tereny błotniste i trzcinowiska. Same piżmowce żyją geograficznie wyżej, w zimniejszych warunkach. Od lat 50. Ubiegłego wieku ich populacja zaczęła drastycznie spadać, szczególnie na terenie Chin, w wyniku wykorzystywania ich do produkcji piżma. To cenny składnik, którego ceny osiągają nawet 45 tysięcy dolarów za 1 kilogram, a w Nepalu w 1972 roku jedna uncja piżma była warta więcej niż jedna uncja złota.
Niestety jego pozyskiwanie jest niezwykle szkodliwe dla tego gatunku – zwierzęta zwykle ginęły po pozyskaniu piżma, były poddawane trudnym operacjom wycięcia gruczołów lub przetrzymywane w złych warunkach i regularnie drażnione. W pewnym momencie sytuacja piżmowca stała się tak zła, że w wielu krajach całkowicie zakazano zdobywania piżma o naturalnym pochodzeniu.