Pływająca mysz czy wodna łasica? Rzęsorek rzeczek i jego najbliżsi krewni wciąż zaskakują naukowców

Spis treści:

1. Rzęsorek rzeczek i jego najbliżsi krewni
2. Wygląd i tryb życia rzęsorka rzeczka
3. Jeden z trzech polskich ssaków jadowitych

Na pierwszy rzut oka rzeczywiście można pomylić go z myszą, ale to zupełnie inne zwierzę. Rzęsorek rzeczek to drapieżnik prowadzący ziemnowodny tryb życia. Raczej nie spotkamy go w pobliżu ludzkich siedzib. I jest od myszy dużo bardziej interesujący, a zaskakujące fakty z nim związane są wciąż odkrywane.

Rzęsorek rzeczek i jego najbliżsi krewni

Do rodziny ryjówkowatych należy około 300 gatunków żyjących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. Wyróżnia się w niej trzy podrodziny: ryjówki, zębiełki i myszoryjki. Ryjówki to m.in.: najmniejszy ssak Polski – ryjówka malutka oraz najmniejszy ssak świata – ryjówek etruski. Ich ciała mierzą odpowiednio ok. 5 cm i ok. 4 cm.

Nasz bohater, rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), także należy do podrodziny ryjówek. Choć też mały, jest znacznie większy od wymienionych rekordzistów – ma ok. 10 cm długości. Łacińska, pochodząca z greki nazwa rodzaju rzęsorek – Neomys – oznacza dosłownie „pływającą mysz”, co jest dobrą charakterystyką trybu życia tych zwierząt.

Przez jakiś czas rzęsorki nazywano także innymi nazwami. Np. Hydrogale, co z kolei oznacza „wodną łasicę”, Myosictis – „łasicomysz”, czy Crossopus – „stopa z frędzlami”. Jako pierwszy wyodrębnił rzęsorki niemiecki przyrodnik Johann Jakob Kaup, w 1829 r. Owe „frędzle” (rzęski) w nazwie Crossopus faktycznie pokrywają stopy rzęsorka, pomagając mu w manewrowaniu pod wodą.

Wygląd i tryb życia rzęsorka rzeczka

Jest zwykle ciemnobrązowy, z dużo jaśniejszym brzuchem, choć ubarwienie może mieć dość zmienne. Ma długi, pełniący dużą rolę w pływaniu ogon oraz mocno wydłużony pyszczek. Malutkie uszy i oczy niemal giną w pokrywającym rzęsorka gęstym futrze.

Jak sama nazwa wskazuje, żyje nad wodą, prowadząc ziemnowodny tryb życia. Preferuje wolno płynące spokojne rzeki i strumienie o czystej, przejrzystej wodzie. Szybko biega i świetnie nurkuje. Jest zwierzątkiem o bardzo szybkiej przemianie materii, co wymusza ciągłe poszukiwanie pokarmu, a co za tym idzie dużą ruchliwość. Rzęsorek rzeczek, podobnie jak wszystkie ryjówkowate, w ogóle nie zapada w sen zimowy. Jest też aktywny przez całą dobę, oczywiście z przerwami na sen i odpoczynek.

Na uwagę zasługuje gęste, aksamitne i krótkie furto rzęsorka. Podczas nurkowania pozostają w nim pęcherzyki powietrza, tworząc naturalną izolację przed szybko wychładzającą małe ciałko wodą. Pęcherzyków czasem jest tyle, że nurkujący rzęsorek wygląda, jakby był pokryty srebrem. Rzęsorek rzeczek przy brzegach strumieni i rzek kopie tunele, w których się ukrywa, rodzi młode oraz gromadzi zapasy jedzenia.

Aktywnie poluje zarówno na lądzie jak i pod wodą. Jego pokarm jest bardzo różnorodny – to owady i ich larwy, skorupiaki, pajęczaki, ślimaki, małe ryby, małe żaby i kijanki, traszki. Jego polowanie jednak przypomina raczej gorączkowe poszukiwania i przeczesywanie każdego zakamarka w okolicy niż przemyślaną strategię. Życie rzęsorka to właściwie jeden wielki, nieustający bieg za jedzeniem.

Jest zwierzęciem terytorialnym i samotnikiem, ale obie te cechy zmieniają się w sezonie rozrodczym. Wtedy to samce wędrują między różnymi terytoriami należącymi do samic, starając się zapłodnić ich jak najwięcej. Młode rzęsorki rodzą się po 24 dniach ciąży, w liczbie od 4 do 8. Samice rzęsorka rzeczka mogą rozmnażać się nawet trzy razy do roku. Dojrzałość płciową osiągają po 6–8 miesiącach, a żyją około 3 lat.

Chociaż jest dość pospolity, rzęsorka rzeczka spotkać niełatwo. Zarówno z powodu jego niewielkich rozmiarów, jak i trybu życia. W Polsce gatunek ten jest objęty ochroną częściową.

Jeden z trzech polskich ssaków jadowitych

Ale najbardziej niezwykła jest inna cecha rzęsorka rzeczka – jako jeden z niewielu ssaków jest jadowity. On oraz występująca w Ameryce Północnej blarina krótkoogonowa są najlepiej zbadanymi pod tym względem ssakami z rodziny ryjówkowatych. Jednak nowe badania dowodzą, że jadowitość w tej grupie zwierząt może być częstsza niż myślimy.

Rzęsorek rzeczek produkuje swój jad w śliniankach i razem ze śliną aplikuje swoim ofiarom podczas ugryzienia. Opublikowane w 2022 r. w czasopiśmie „Zoological Letters” badanie polskich naukowców wymienia w jadzie rzęsorka aż cztery toksyny: proenkefalinę, fosfolipazę A2, dwa toksyczne białka oraz lizozym C, a także nietoksyczną hialuronidazę. Autorami badania są dr Krzysztof Kowalski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz prof. Leszek Rychlik i dr Paweł Marciniak w Uniwersytetu Adama Mickiewicza. W tym samym artykule autorzy po raz pierwszy udowodnili, że jadowita jest także występująca m.in. w Polsce ryjówka aksamitna.

Rzęsorki co prawda nie mogłyby zagrozić swym jadem człowiekowi ani żadnemu dużemu zwierzęciu o grubej skórze, ale potrafią upolować większą od siebie ofiarę. Na przykład żabę czy gryzonia. Jeszcze ciekawsze jest to, że mający działanie paraliżujące jad nie zabija od razu. Rzęsorek traktuje unieruchomioną ofiarę jak spiżarnię, często odkładając jej zjedzenie na zapas i umieszczając ją w którymś ze swoich podziemnych korytarzy.

Jadowity jest także jeszcze jeden bliski krewny rzęsorka żyjący w Polsce: rzęsorek mniejszy. Wygląda na to, że jadowitość jest cechą sporej części ryjówkowatych, która czeka jeszcze na zbadanie. Jak dotąd stwierdzono, że większość ssaków jadowitych należy do rzędu owadożerów. Oprócz ryjówkowatych to także m.in. jeże i krety. Być może czeka nas więcej odkryć i okaże się, że także niektóre gatunki jeży lub kretów wykorzystują jad.

Źródło: Zoological Letters

Nasza autorka

Magdalena Rudzka

Dziennikarka „National Geographic Traveler" i „Kaleidoscope". Przez wiele lat również fotoedytorka w agencjach fotograficznych i magazynach. Lubi podróże po nieoczywistych miejscach, mięso i wino.