Niektóre z nich przetrwały niezmienione przez miliony lat. Skąd się biorą relikty?

W tym artykule:

1. Co to są relikty?
2. Znaczenie reliktów
3. Jakie są rodzaje reliktów?
4. Jakie są przykłady reliktów?

„Relikt historii”, „relikt przeszłości”, „relikt minionej epoki” – chyba każdy przynajmniej raz spotkał się z takimi lub podobnymi określeniami. Warto wiedzieć, że każde z nich zostało zapożyczone z biogeografii i paleontologii. Choć kontekst stosowania tych terminów w poszczególnych dziedzinach nauki i w życiu codziennym najczęściej jest wspólny, to warto wiedzieć, że słowo „relikt” ma w środowisku naukowym ściśle określone znaczenie.

Co to są relikty?

Słowo „relikt” pochodzi od łacińskiego relictum i oznacza „pozostałość” lub „przeżytek”. Jak odnieść to znaczenie do świata flory i fauny? Spieszymy z wyjaśnieniem.

Mówiąc o reliktach, na myśli trzeba mieć współcześnie występujące gatunki lub wyższe jednostki taksometryczne zwierząt i roślin, które w przeszłości miały szerszy niż obecnie zasięg występowania. To określenie dotyczy także nielicznych reprezentantów wymarłych grup systematycznych.

Rośliny Australii – poznaj niesamowitą florę Australii

Rośliny Australii są reprezentowane przez ok. 20 tys. gatunków naczyniowych i 14 tys. gatunków nienaczyniowych. Jakie gatunki reprezentują roślinność Australii? Poniżej wymieniamy i opisu...

Do powstawania reliktów przyczyniają się dwie grupy czynników: naturalna i antropogeniczna. Czynniki naturalne to nic innego, jak zachodzące w środowisku zmiany: topograficzne, klimatyczne i edaficzne. Mówiąc o czynnikach antropogenicznych, na myśli trzeba mieć rezultaty bytności i działalności człowieka. W tym miejscu należy wymienić przede wszystkim utratę siedlisk w wyniku introdukcji obcych gatunków, polowań, wylesiania i osuszania terenów podmokłych.

Znaczenie reliktów

Relikty odgrywają ważną rolę w środowiskach, w których występują, ale ich znaczenie należy rozpatrywać przede wszystkim w kontekście biologicznym i ewolucyjnym. Relikty, które często są też endemitami, pozwalają utrzymać odrębność biologiczną obszaru, na którym występują. Poza tym dostarczają wielu cennych informacji na temat dawnych środowisk. W znaczeniu ewolucyjnym, relikty dają naukowcom odpowiedź na niektóre pytania związane z przebiegiem zmian zachodzących w obszarze całych grup organizmów.

Jakie są rodzaje reliktów?

Istnieje kilka klasyfikacji reliktów. Podstawowa wprowadza podział na relikty biogeograficzne i ewolucyjne.

Relikty biogeograficzne

Pierwsza z wymienionych kategorii obejmuje gatunki lub wyższe jednostki taksonomiczne świata flory i fauny, które obecnie charakteryzują się znacznie węższym zasięgiem geograficznym niż pierwotnie. Współcześnie żyją i rozwijają się na ograniczonych obszarach, nazywanych ostojami (refugiami), na których występują warunki sprzyjające ich egzystencji. Przykładem takich miejsc mogą fragmenty wilgotnych lasów równikowych Amazonii, gdzie w plejstocenie panowały stabilne warunki klimatyczne, albo górskie pasma i szczyty, które w okresie zlodowaceń sięgały ponad lądolód.

Pod względem sposobu powstawania, relikty biogeograficzne dzielimy na:

• pierwotne – należą do nich rośliny i zwierzęta, których zasięg występowania został ograniczony w następstwie oddziaływania czynników naturalnych;
• wtórne – powstałe pod wpływem oddziaływania czynników o charakterze antropogenicznym.

Na obszarach, na których występuje klimat umiarkowany, relikty należy dzielić na:

To zwierzę nigdy nie dorasta. Dla Azteków był wcieleniem boga

Jaka jest tajemnica aksolotli?

• trzeciorzędowe – ta kategoria obejmuje gatunki, które w trzeciorzędzie charakteryzowały się szerokim zasięgiem występowania, a obecnie żyją wyłącznie na niewielkich obszarach;
• glacjalne (polodowcowe) – do tej grupy zaliczyć należy gatunki, które wraz z przesuwającym się na południe czołem lodowca zwiększyły swój zasięg geograficzny, a po jego ustąpieniu ostały się wyłącznie na ograniczonych stanowiskach, takich jak niż czy góry;
• kserotermiczne – są to gatunki, których zasięg geograficzny zwiększył się w kierunku północy wraz z ociepleniem klimatu. Następnie gatunki te zostały odizolowane od swoich naturalnych siedlisk.

W klasyfikacji reliktów biogeograficznych należy wyróżnić również tzw. relikty wędrujące. Pod tym pojęciem kryją się gatunki mogące wtórnie zasiedlać nowe obszary z ostoi.

Relikty ewolucyjne

Co to jest relikt w ewolucji? Pod pojęciem reliktów ewolucyjnych, nazywanych też filogenetycznymi, należy rozumieć gatunki lub wyższe jednostki taksonomiczne przedstawicieli świata flory i fauny, które są pozostałością po grupach wymarłych, niegdyś obfitujących w gatunki. Takie rośliny i zwierzęta są klasyfikowane jako „żywe skamieniałości”.

Jakie są przykłady reliktów?

Relikty występują na całym świecie, a Polska nie stanowi tu wyjątku. Świetnym przykładem jest Hacquetia epipactis, czyli cieszynianka wiosenna. Ta roślina z rodziny selerowatych to relikt wędrujący, który wcześniej występował w ostoi po południowej stronie Karpat. Obecnie można ją spotkać także w Polsce, m.in. na Pogórzu Cieszyńskim.

Przykłady reliktów kserotermicznych to m.in. Prunus fruticosa (wisienka stepowa) i Adonis vernalis (miłek wiosenny). Obie rośliny porastają wyłącznie izolowane stanowiska na nasłonecznionych zboczach i stepy.

Dewon, czyli kiedy ryby rządziły planetą

Dewon był czwartym okresem ery paleozoicznej. Nazywany jest epoką ryb, ponieważ to właśnie te stworzenia rządziły wówczas naszą planetą. Niektóre gatunki z tego okresu można nawet dzi..

Do reliktów glacjalnych zalicza się m.in. Baranchinecta paludosa (skrzelopływka bagienna). To niewielki skorupiak żyjący na jednym stanowisku w Tatrach wysokich i w zasięgu strefy podbiegunowej.

Przykładem reliktów trzeciorzędowych jest m.in. Pinus peuce (sosna rumelijska). W trzeciorzędzie roślina ta porastała niemal całą Europę. Współcześnie występuje wyłącznie na Półwyspie Bałkańskim.

Dość bogato reprezentowane są także relikty ewolucyjne. W tej kategorii należy wymienić przede wszystkim powszechne w paleozoiku widłaki zaliczane do rodzajów Selaginella i Lycopodium, widłoroga amerykańskiego (Antilocapra americana), czyli jedynego żyjącego przedstawiciela widłorogowatych, dwa współcześnie żyjące gatunki ryb z rodzaju Latimeria i hatterię (Sphenodon punctatus) – jedynego żyjącego przedstawiciela gadów ryjogłowych.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.