Ryjówka aksamitna jest maleńka, ale drapieżna i jadowita. To jeden z najmniejszych ssaków Polski

W tym artykule:

1. Ryjówka aksamitna: co to za zwierzę?
2. Ryjówki – najmniejsze ssaki Polski i świata
3. Ryjówka aksamitna jest jadowita
4. Inne jadowite ssaki Polski to krewni ryjówki
5. Inne niezwykłe cechy ryjówki aksamitnej
6. Ryjówki to sprzymierzeńcy człowieka

Ryjówka aksamitna bywa mylona z myszami czy nornicami. Ale należy do zupełnie innej rodziny ssaków. Jest owadożerna i drapieżna. To maleńkie zwierzątko ma wiele fascynujących zwyczajów i występuje w całej Polsce.

Ryjówka aksamitna: co to za zwierzę?

Ryjówka aksamitna to mały, brązowy, puchaty ssak, trochę podobny do myszy. Jest jednak od myszy znacznie mniejsza i ma charakterystyczny, wydłużony pyszczek. Umaszczenie ryjówki jest zmienne: zimą jest niemal czarna, a w cieplejszych miesiącach ciemnobrązowa z szarym brzuszkiem. Choć występuje pospolicie w całej Polsce, jej zauważenie jest niełatwe. Jest niezwykle mała – mierzy około 7 cm. Swoje gniazda buduje w dobrze ukrytych miejscach – pod ziemią, w próchniejących pniach drzew czy w gęstej roślinności.

Także zwyczaje żywieniowe mocno ją różnią od myszy. Podobnie jak na przykład jeż, ryjówka aksamitna jest mięsożerna. Choć zwykle poluje na żywe organizmy, nie pogardzi także padliną. Zjada głównie:

• owady,
• dżdżownice,
• ślimaki,
• pajęczaki,
• małe żaby.

Jej mały rozmiar i niewielka warstwa tłuszczu w ciele powodują szybkie straty ciepła. Ryjówka ma więc bardzo szybką przemianę materii. To powoduje, że musi niemal ciągle jeść. W ciągu doby musi zjeść niemal tyle pokarmu, ile sama waży. Odstępy między posiłkami są krótkie – 2–3 godziny.

Lis, sarna i dzik na czele polskich ssaków

Okazały się one najpospolitszymi gatunkami ssaków żyjących w polskich parkach narodowych. W pierwszej dziesiątce znalazły się też: wiewiórka, jeleń, tumak czyli kuna leśna, zając, ka...

Ryjówki – najmniejsze ssaki Polski i świata

Ciało ryjówki aksamitnej mierzy od 6,5 do 8 cm. Ogon – dodatkowe 4 cm. Zwierzątko waży tylko 4–12 gramów – czyli niewiele więcej niż przeciętny pierścionek. Ale to nie ryjówka aksamitna jest najmniejszym ssakiem Polski.

Rekord należy do jej bliskiej krewnej – ryjówki malutkiej. Ta miniaturowa kopia ryjówki aksamitnej mierzy tylko 4–6,5 cm i waży 3–7 gramów. Małe osobniki nie są większe od męskiego paznokcia. Choć występuje w całej Polsce, ryjówka malutka jest mniej liczna od aksamitnej. Preferuje też bardziej wilgotne siedliska: runo leśne, podmokłe łąki, bagna.

Rodzina ryjówkowatych liczy około 300 gatunków, zamieszkujących wszystkie kontynenty oprócz Australii i Antarktydy. I to właśnie do niej należy krewny naszej ryjówki aksamitnej, uważany za najmniejszego ssaka na świecie. Ryjówek etruski, bo o nim mowa, mierzy maksymalnie 48 mm i waży od 1 do 3 gramów. Żyje w południowej Europie, północnej Afryce i południowej Azji. Podobnie jak inne ryjówkowate, żywi się owadami.

Ryjówka aksamitna jest jadowita

Najbardziej niezwykłą cechą ryjówki aksamitnej jest, kojarzona raczej z gadami niż ssakami, jej jadowitość. Fakt ten odkryli polscy naukowcy, i to bardzo niedawno – w roku 2022. Badania jadu ryjówki aksamitnej przeprowadzili prof. Leszek Rychlik i dr Paweł Marciniak w Uniwersytetu Adama Mickiewicza oraz dr Krzysztof Kowalski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wyniki badań opublikowali w czasopiśmie „Zoological Letters”.

Ryjówka aksamitna produkuje swój jad w gruczołach ślinowych w żuchwie. Ma on właściwości hemolityczne. Oznacza to, że powoduje rozpad czerwonych krwinek transportujących tlen. Ugryziona przez ryjówkę ofiara po chwili doznaje niewydolności układu sercowo-naczyniowego. Dzięki temu ryjówka aksamitna może polować nawet na zwierzęta większe od siebie – głównie żaby. Ofiara nie umiera od razu – pozwala to ryjówce przechować pożywienie przez jakiś czas. Obezwładnioną ofiarę ryjówka traktuje jako magazyn świeżej żywności.

Dr. Krzysztof Kowalski opowiada, że podczas badań został nieraz pogryziony przez ryjówki. Jednak nie odczuł żadnych efektów. Najwyraźniej ich jad jest zbyt słaby, by zagrozić człowiekowi.

Inne jadowite ssaki Polski to krewni ryjówki

Ryjówka aksamitna nie jest jedynym polskim jadowitym ssakiem. Dwa kolejne to jej bliscy krewni: rzęsorek rzeczek i rzęsorek mniejszy. Są do ryjówek bardzo podobne, zamieszkują jednak nieco inne środowiska. Żyją nad rzekami, strumieniami, jeziorami i stawami. Do ich mięsnego jadłospisu, oprócz gatunków spożywanych przez ryjówki, należą tez małe ryby. Rzęsorek rzeczek to świetny nurek. Rzęsorek mniejszy preferuje płytką wodę, w której może brodzić.

Obydwa rzęsorki są jadowite. Ich ślina zawiera jednak substancje o innym działaniu niż u ryjówki. Jad rzęsorków ma właściwości paraliżujące, działa na układ nerwowy ofiary. Podobnie jak ryjówki, rzęsorki obezwładniają ofiary jadem i magazynują na zapas. Podobno rzęsorki wybierają w tym celu najchłodniejsze okolice swoich nor, traktując je niczym lodówkę. Wspomniany zespół polskich naukowców podejrzewa, że jadowity może być jeszcze jeden rodzimy pospolity ssak owadożerny – kret europejski.

Inne niezwykłe cechy ryjówki aksamitnej

Jadowitość to niejedyna zadziwiająca cecha ryjówki aksamitnej. Zwierzątko to znalazło też sposób, aby bronić się przed drapieżnikami. Ryjówka aksamitna to łakomy kąsek dla ptaków drapieżnych, np. sów, jastrzębi, sokołów, a także lisów i kun. Aby je zniechęcić, ryjówka posiada po bokach swojego ciała specjalne gruczoły. Produkują one wyjątkowo śmierdzącą i niesmaczną substancję. Nawet już złapana ryjówka ma szanse na przeżycie, bo drapieżnik natychmiast ją wypluje.

To nadal nie wszystko. Ryjówka aksamitna nie zapada w sen zimowy, ale zimą dzieją się z nią dziwne rzeczy. Zwierzątko to w wyniku mniejszej ilości pokarmu dosłownie się kurczy. Ryjówce zmniejsza się mózg, inne organy wewnętrzne, a nawet czaszka. Zjawisko to, nazwano „efektem Dehnela”, od nazwiska prof. Augusta Dehnela, kierownika Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży. Badał on ryjówki w latach 40 i 50 ubiegłego wieku.

Czy pająk może upolować ssaka? To przerażające wideo pokazuje, jak fałszywa czarna wdowa obezwładnia ryjówkę

Naukowcy zarejestrowali bardzo rzadki przypadek ze świata zwierząt. Film po raz pierwszy pokazuje udane polowanie na ryjówkę w wykonaniu pająka należącego do tzw. fałszywych czarnych wdów.

Ryjówki to sprzymierzeńcy człowieka

Choć niektórzy mylą ją z myszą, czy nornicą, ryjówka aksamitna nie jest nawet gryzoniem. Prowadzi zupełnie inny tryb życia niż one, a co za tym idzie, nie wyrządza szkód w ogrodach, domach czy miejscach przechowywania żywności. Pokarm roślinny ryjówka zjada tylko w ostateczności. Jej upodobanie do owadów i ślimaków czyni ją bardzo cennym sprzymierzeńcem ogrodników, działkowców i rolników. Z obecności ryjówek w sadzie, ogrodzie czy w pobliżu grządek powinniśmy być zadowoleni. Będą nam pomagać kontrolować populację ewentualnych szkodników.