Utalentowani śpiewacy czy szkodniki – jakimi ptakami są szpaki? Ciekawostki na ich temat to wyjaśniają

W tym artykule:

1. Jak wygląda szpak zwyczajny?
2. Co je szpak zwyczajny?
3. Czy szpak jest szkodnikiem?
4. Techniki budowania gniazd u szpaków
5. Inteligencja i zachowanie szpaków
6. Szpaki w starożytności

Szpak zwyczajny pierwotnie zamieszkiwał wyłącznie Eurazję, ale w wyniku naturalnej ekspansji i introdukcji stał się gatunkiem kosmopolitycznym. Dziś występuje na niemal wszystkich kontynentach. Niemal, bo jedynym wyjątkiem jest Antarktyda. W Ameryce Północnej pojawił się w latach 90. XIX wieku. Jeszcze wcześniej, bo w latach 50. XIX stulecia, został sprowadzony do Australii. W Afryce populacja tych ptaków zaczęła kształtować się na przełomie XIX i XX wieku. Najpóźniej, bo dopiero w 1987 roku, trafił do Ameryki Południowej.

Jak wygląda szpak zwyczajny?

Szpak jest ptakiem średniej wielkości, który wielu ornitologom służy za punkt odniesienia w ustalaniu wielkości poszczególnych przedstawicieli opierzonej części fauny. Mierzy od 19 do 22 cm długości. Rozpiętość jego skrzydeł wynosi od 37 do 42 cm, a masa – od 55 do 100 gramów. Długość dzioba szpaka zamyka się w przedziale od 24 do 31 mm. Samce i samice nie różnią się od siebie rozmiarami i masą ciała. Różnice w morfologii są widoczne jedynie w obszarze szaty godowej.

Trzeba bowiem wiedzieć, że szpaki przybierają dwie szaty – godową i spoczynkową. Dorosłego osobnika w szacie godowej charakteryzują czarne, opalizujące pióra. Zależnie od intensywności światła i kąta jego padania, mogą mienić się na zielono, niebiesko, fioletowo lub brązowo, a nierzadko można też zobaczyć na szpaku mieszankę tych kolorów. W szacie godowej, dymorfizm płciowy jest widoczny w kolorze nasady dzioba i tęczówki. U samców nasada przybiera niebieski kolor, a tęczówka – ciemnobrązowy. U samic nasada dzioba jest różowa, a tęczówka – jasna.

W szacie spoczynkowej ciało samca i samicy jest czarne, nakrapiane białawymi lub płowymi plamkami. Dziób robi się ciemny u przedstawicieli obu płci. Osobniki młodociane wyraźnie różnią się od dojrzałych. Ciało młodych szpaków jest jednolicie brązowe.

Co je szpak zwyczajny?

Dawniej szpaki były ptakami typowo leśnymi. Wraz z rozwojem rolnictwa i postępującą urbanizacją, przeniosły się na obszary położone w pobliżu siedlisk ludzkich, gdzie miały i wciąż mają dostatek pożywienia.

Tajemniczy sposób na średniowieczną szarańczę. Potrzebna była jedna rzecz, by zwalczyć karę boską

W średniowieczu szarańcza uchodziła za karę boską. Aby ją zwalczać, na zarządzanym przez Wenecjan Cyprze wykorzystywano „perską wodę”, która zwabiała „ptaki Mahometa”.

Szpak jest ptakiem wszystkożernym. Wiosną, gdy w Polsce rozpoczyna się ich okres lęgowy, przedstawiciele tego gatunku pożywiają się przede wszystkim drobnymi bezkręgowcami, głównie larwami i owadami, ale także ślimakami. Wraz z nadejściem późnego lata i jesieni ich jadłospis zmienia się na „bardziej wegański”. Szpaki pożywiają się wówczas nasionami i owocami. Gustują w czereśniach, wiśniach i śliwkach, ale nie gardzą także jabłkami i gruszkami.

Co ciekawe, szpaki bez szkody mogą żywić się nawet sfermentowanymi okazami. Ta cecha wynika ze zdolności bardzo szybkiego metabolizowania alkoholu, co jest zasługą wysokiego poziomu dehydrogenazy alkoholowej, 14-krotnie wyższego niż u ludzi. Podczas gdy inne ptaki po zjedzeniu sfermentowanych owoców wykazują objawy upojenia, u szpaka nic takiego nie występuje. Wygląda więc na to, że określenie „pijany jak szpak” stosowane dla określenia osoby w tanie po spożyciu alkoholu nie ma żadnego sensu.

Czy szpak jest szkodnikiem?

Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na postawione wyżej pytanie. Z punktu widzenia sadowników – na pewno tak. Jesienią, gdy duże stada szpaków zaczynają migrować, potrafią wyrządzić niemałe szkody w sadach. W ciągu kilku minut żerowania mogą pochłonąć wszystkie owoce porastające wiśnię lub czereśnię. Czynią też niemałe szkody na śliwach, jabłoniach i gruszach.

Nie można jednak nie wspomnieć, że szpaki są też pożyteczne. Wyjadają larwy i owady z gleby i liści, a i w locie bez problemu potrafią pochwycić zdobycz. Szkodnik czy nie, szpaka w Polsce tępić nie można. Ptaki te są objęte ścisłą ochroną.

Techniki budowania gniazd u szpaków

Szpaki są zaliczane do dziuplaków, co oznacza, że zakładają swoje gniazda w dziuplach i różnego rodzaju szczelinach. Na obszarach zurbanizowanych łatwo zaadaptowały się do miejskich warunków.

Ochoczo gniazdują w budkach lęgowych, ale nie gardzą także wszelkimi szczelinami w fasadach budynków. Zdarza się, że szpaki wiją gniazdo także na otwartej przestrzeni. Jednak do takich sytuacji dochodzi rzadko, właściwie tylko wtedy, gdy na danym obszarze brakuje naturalnych lub sztucznych wnęk.

Do budowy używają traw, kwiatów, ziół i liści. Ich gniazda nie są majstersztykami ptasiej architektury, ale wiją je znacznie staranniej niż choćby gołębie. Miejsce na gniazdo wybiera samica. Okres lęgowy u szpaków rozpoczyna się na przełomie kwietnia i maja i trwa do czerwca. Samica znosi od 4 do 6 niebieskawych jaj. Okres inkubacji trwa do 14 dni. W wysiadywaniu uczestniczy także samiec.

Inteligencja i zachowanie szpaków

O kimś, kto jest nadzwyczaj zaradny i sprytny, mówi się, że jest „szpakami karmiony”. Chcąc powiedzieć, że nie można oszukać doświadczonego człowieka, mówi się: „starego szpaka nie złapiesz na plewy”. Nic dziwnego. Szpaki są nadzwyczaj inteligentnymi przedstawicielami pierzastej fauny.

Szpaki niezwykle wiernie naśladują dźwięki otoczenia. Potrafią imitować śpiew innych ptaków i mieszać ze sobą różne odmiany „ptasiej mowy”, tworząc niezwykłą symfonię. Realistycznie naśladują też dźwięki wypełniające przestrzeń miejską, jak choćby wycie samochodowego alarmu czy świst przejeżdżającego pociągu. Mało tego, szpak potrafi nawet „przemówić ludzkim głosem”. Ciekawostka: u szpaków śpiewają wyłącznie samce.

O inteligencji szpaków świadczą także ich podniebne akrobacje. Po zakończeniu okresu rozrodczego, zbierają się w stada składające się nawet z kilkudziesięciu tysięcy osobników. Gdy taka duża grupa ptaków podrywa się do lotu, na niebie rozpoczyna się niesamowity spektakl. Nagła zmiana kierunku lotu, zmiana szyku i inne akrobacje robią ogromne wrażenie. Stado obserwowane z daleka przypomina czarną chmurę, przemieszczającą się nienaturalnie szybko i zmieniającą kształt. Zjawisko to nazywamy szmerem lub murmuracją. Wszystko odbywa się w idealnej synchronizacji i aż trudno uwierzyć, że jeden ptak nie wpada na drugiego.

Mówiąc o inteligencji szpaków, nie można nie wspomnieć o ich zwyczajach sanitarnych. Szpaki wiją gniazda z ziół i innych zielonych roślin, by chronić swoje potomstwo przed pasożytami i roztoczami. Ornitolodzy nie mają wątpliwości, że ten ptasi zwyczaj przyczynia się do zmniejszenia śmiertelności piskląt w okresie ich odchowu.

Dorosłe osobniki chronią przed pasożytami nie tylko swoje młode, ale także siebie. Czasami można zaobserwować ptaki kroczące po mrówczych ścieżkach. To nie przypadek. W obliczu zagrożenia, owady pryskają kwasem wprost na kończyny ptaka. Ta wydzielina działa jak naturalny odstraszający i antyseptyczny.

Ciekawe wnioski na temat inteligencji szpaków wynikają z badań zespołu z Uniwersytetu w Bristolu. Brytyjscy naukowcy doszli do wniosku, że szpaki doskonale wiedzą, kiedy są obserwowane przez człowieka. Gdy zorientują się, że wzrok jest kierowany właśnie na nie, zaprzestają żerowania i oddalają się od drzewa. Jeżeli jednak pozostający w tym samym miejscu obserwator spojrzy w innym kierunku, szybko powrócą do skubania.

Szpaki w starożytności

Wiele starożytnych kultur otaczało ptaki autentyczną czcią. Stanowiły atrybut wielu greckich bóstw. Ich wizerunki pojawiają się na zabytkach wielu starożytnych kultur, w tym łużyckiej, pomorskiej, celtyckiej, przeworskiej i wielbarskiej. Ptaki odgrywały też istotną rolę w kulturze starożytnego Rzymu.

Najszybszy ptak na świecie: które ptaki biją rekordy prędkości?

Tym, co wprawia w największe osłupienie, jest prędkość lotu niektórych ptaków. Jaki jest najszybszy ptak na świecie? Poniżej odpowiadamy na to pytanie.

Pliniusz Starszy poświęcił ptakom spory fragment swojej encyklopedii Naturalis historia. Wspomniał między innymi o ptakach mówiących, wśród których wymienił właśnie szpaka. Inne antyczne źródła wskazują, że szpak był przysmakiem na rzymskich stołach. W edykcie o cenach maksymalnych cesarz Dioklecjan wyszczególnił nawet urzędową cenę tych ptaków.

Należy wspomnieć, że starożytni Rzymianie nie tylko zajadali się szpakami, ale także trzymali je jako zwierzęta domowe. Trzymane w klatce stanowiły ozdobę domostwa, a dzięki swoim zdolnościom dźwiękonaśladowczym zapewniały ciekawą rozrywkę.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.