Wałęsak brazylijski to jeden z najjadowitszych pająków. Jego toksyna jest zabójcza, ale może też nam pomóc

Spis treści:

Czym jest wałęsak brazylijski?
Jak wygląda wałęsak brazylijski?
Gdzie występuje wałęsak brazylijski?
Tryb życia wałęsaka brazylijskiego
Jad wałęsaka brazylijskiego

Pająki wzbudzają lęk nie tylko u osób cierpiących na arachnofobię. Nic dziwnego, skoro media regularnie (zwykle w okresie letnim) bombardują swoich odbiorców informacjami o „inwazji” niebezpiecznych pajęczaków. Zwyczajowo najmocniej obrywa kolczak zbrojny, ale piętnowane są także inne gatunki, jak choćby zyzuś tłuścioch.

Większość tych doniesień jest mocno przesadzona. Żaden z występujących w Polsce pająków nie dysponuje na tyle silnym jadem, by mógł stanowić zagrożenie dla człowieka. Nie można jednak nie wspomnieć, że na świecie żyje wiele gatunków, których lepiej unikać. Jednym z nich jest wałęsak brazylijski, należący do najbardziej jadowitych pająków świata.

Czym jest wałęsak brazylijski?

Na wstępie wypada wyjaśnić, że nazwa „wałęsak brazylijski” (Phoneutria) nie odnosi się do jednego gatunku, a do rodzaju w obrębie którego rozpoznano osiem gatunków:

Phoneutria bahiensis,
Phoneutria boliviensis,
Phoneutria eickstedtae,
Phoneutria fera,
Phoneutria keyserlingi,
Phoneutria keyserlingi,
Phoneutria pertyi,
Phoneutria reidyi,
Phoneutria depilata.

Wszystkie zaliczane są do rodziny Ctenidae. Poza cechami morfologicznymi, łączy je także usposobienie. Osobniki z tego rodzaju należą do najagresywniejszych przedstawicieli królestwa pajęczaków.

Jak wygląda wałęsak brazylijski?

Pająki zaliczane do rodzaju wałęsak brazylijski osiągają od 17 do 50 mm długości ciała, a rozpiętość ich odnóży sięga 150 mm. Dymorfizm płciowy jest wyraźnie zarysowany (samice są większe od samców). Inaczej niż u pozostałych przedstawicieli rodziny Ctenidae, u wałęsaków brazylijskich występują charakterystyczne kępki włosów (scopulae) na przednio-bocznej powierzchni goleni i stóp nogogłaszczków.

Karapaks (brązowy, z czarnymi liniami na krawędziach i czarnym rowkiem tułowiowym) wałęsaka brazylijskiego jest owalny, zaokrąglony w przedniej części i ścięty w tylnej. Z kolei sternum jest ścięte z przodu i szpiczaste z tyłu. Ubarwienie odwłoka w części wierzchniej jest jasnobrązowe, z odznaczającymi się jasnymi kropkami, tworzącymi dwa podłużne rzędy. Zależnie od gatunku, w części spodniej pająk jest czarny, ciemnobrązowy lub żółtawy. Na tym obszarze odznaczają się białe kropki, białe lub czarno-żółte pasy. Odnóża są brązowe.

Gdzie występuje wałęsak brazylijski?

Wałęsak brazylijski jest gatunkiem neotropikalnym. Zasięg występowania tych pająków obejmuje obszar od Kostaryki, przez Kolumbię, Wenezuelę, Ekwador, Gujanę, Boliwię, Peru, Brazylię i Paragwaj, aż po północną część Argentyny. Jako gatunki zawleczone, występują w Urugwaju i Chile.

Zdarza się, że wałęsak brazylijski w bananach trafia do Ameryki Północnej i Europy. Pająki są przypadkowo przewożone wraz z transportem owoców. Należy jednak podkreślić, że do takich sytuacji nie dochodzi zbyt często. Większość doniesień o niebezpiecznych pająkach w skrzyniach z bananami dotyczy całkowicie nieszkodliwych przedstawicieli rodzaju Cupiennius, błędnie identyfikowanych z rodzajem Phoneutria.

Tryb życia wałęsaka brazylijskiego

Już sama nazwa gatunkowa wskazuje na naturę tego pająka. Wałęsak brazylijski nie przędzie sieci. Zamiast tego wędruje po drzewach i krzewach. Największą aktywność wykazuje nocą. W ciągu dnia kryje się w skalnych szczelinach, zagłębieniach kory, pod kamieniami lub kłodami albo w gniazdach termitów. Gdy zapada zmierzch, rusza na łowy.

Dla przedstawicieli rodzaju Phoneutria charakterystyczna jest postawa obronna. Gdy pająk czuje się zagrożony, staje na tylnych odnóżach i zaczyna kołysać się z boku na bok. Dla agresora jest to sygnał, że za chwilę nastąpi atak.

Czym żywi się wałęsak brazylijski?

Wałęsak brazylijski jest niezwykle sprawnym myśliwym. Swoje ofiary dopada z zaskoczenia, gdy nieostrożnie znajdą się w jego zasięgu lub poluje na nie aktywnie. Żywi się głównie bezkręgowcami, ale w jego jadłospisie pojawiają się także niewielkie kręgowce. Ofiarami wałęsaka brazylijskiego padają przede wszystkim owady z rodziny szarańczowatych, takie jak konik polny i świerszcz. Poluje także na chrząszcze, ćmy, motyle i muchy. Potrafi uśmiercić i pożywić się niewielką jaszczurką lub wężem, a nawet myszą.

Jad wałęsaka brazylijskiego

Śmiercionośną bronią wałęsaka brazylijskiego jest silny jad. To właśnie tej substancji zwierzę zawdzięcza swoją naukową nazwę – Phoneutria, czyli „morderczyni”.

Mimo że wałęsak brazylijski zyskał reputację jednego z najjadowitszych pająków świata, to należy podkreślić, że nie każdy przedstawiciel tego rodzaju stanowi śmiertelne zagrożenie dla człowieka. Wśród najniebezpieczniejszych gatunków wymieniana jest Phoneutria nigriventer, czyli „morderczyni o czarnym brzuchu”.

Jad wałęsaka brazylijskiego jest mieszaniną wolnych aminokwasów, serotoniny, histaminy i peptydów. Większość toksyn wyizolowanych z tej substancji oddziałuje na kanały jonowe – potasowe, sodowe i wapniowe.

Objawy po ukąszeniu

Ofiara ukąszenia odczuwa szereg groźnych dolegliwości, wśród których należy wymienić objawy takie jak:

silny ból,
potliwość,
ślinotok,
pobudzenie,
arytmia,
porażenie nerwowe.

Gdy ofiarą ataku pająka jest mężczyzna, ukąszenie wywołuje nietypowy symptom – długotrwały, bolesny wzwód prącia, całkowicie niezwiązany z pobudzeniem seksualnym. Odpowiada za to zawarta w jadzie toksyna Tx2-6, która podwyższa stężenie tlenku azotu w organizmie. Związek ten warunkuje utrzymanie ciśnienia wewnątrznaczyniowego. Można więc powiedzieć, że jad wałęsaka brazylijskiego ma właściwości zbliżone do tych, które wykazują zawierające sildenafil leki na zaburzenia erekcji.

Czy ukąszenie wałęsaka brazylijskiego może zagrażać życiu? Otóż tak. Jeżeli osoba ukąszona nie otrzyma pomocy, może nastąpić śmierć. Trzeba jednak podkreślić, że nie zdarza się to zbyt często. Wałęsaki brazylijskie zazwyczaj nie aplikują jadu w objętości, która byłaby zabójcza dla dorosłego, zdrowego człowieka.

Zastosowanie w medycynie

Koktajl toksyn, który w swoich gruczołach jadowych wytwarza wałęsak brazylijski, ma wysoki potencjał śmiercionośny. Należy jednak podkreślić, że zawarte w jadzie substancje mogą też przyczynić się do rozwoju medycyny. Już od jakiegoś czasu trwają badania nad możliwością produkcji leków nowej generacji, bazujących na substancjach zawartych w tej mieszaninie.

Naukowcy pochylają się przede wszystkim nad toksyną Tx2-6. Testy przeprowadzone na zwierzętach laboratoryjnych wykazały, że na skutek działania tej substancji w ich tkankach nastąpił wyraźny wzrost stężenia tlenku azotu. Niewykluczone, że w przyszłości toksyna pomoże w leczeniu zaburzeń wzwodu.

Badania dotyczą też możliwości wykorzystania jadu pająka w leczeniu bólu. Jedna z wyizolowanych toksyn, PhTx3, blokuje kanały wapniowe, obniża uwalnianie glutaminianu i zwrotny wychwyt wapnia i glutaminianu. Mechanizm powstawania bólu jest związany z pobudzeniem przez mediatory zapalne nocyceptorów w obszarze zakończeń włókien nerwowych, w następstwie czego następuje uwolnienie glutaminianu. Przekaźnik łączy się z receptorami NMDA i AMPA, a to z kolei prowadzi do zwiększenia napływu wapnia do komórek, co w konsekwencji skutkuje świadomym odczuwaniem bólu. W związku z właściwościami toksyny, istnieje możliwość zastosowania jej w celu zablokowania nadmiernego uwalniania glutaminianu w stanach patologicznych.

Nasz autor

Artur Białek
Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.